أسرار الحكم في المفتتح و المختتم
أسرار الحكم اثر جناب ملا هادى سبزوارى از متون فلسفى، عرفانى، كلامى و فقهى شيعه در سده سيزدهم هجرى است. مؤلف كه از پيروان مكتب عرفانى و حكمت متعاليه ملا صدرا است، در اين كار بر مبناى اين مشرب، مجموعه‌اى از تعاليم و آموزه‌هاى دين و فلسفه و كلام و شريعت را طرح كرده است.
| أسرار الحکم في المفتتح و المختتم | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | فیضی، کریم (مصحح)
صدوقی سها، منوچهر (مقدمه‌نويس) سبزواری، هادی بن مهدی (نويسنده) |
| ناشر | مطبوعات دينی |
| مکان نشر | قم - ایران |
| سال نشر | 1383 ش |
| چاپ | 1 |
| شابک | 964-5990-92-0 |
| موضوع | عرفان - متون قدیمی تا قرن 14 فلسفه اسلامی - متون قدیمی تا قرن 14 |
| زبان | فارسی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | BBR 1228 1383 |
اين اثر از کتاب‌هاى بين رشته‌اى است كه چهار دانش فلسفه، عرفان، كلام و فقه را در دو بخش حكمت نظرى و حكمت عملى سامان داده است. در بخش حكمت نظرى، بر اساس معتقدات شيعه و با مشربى عرفانى- فلسفى از مباحث متداول كلام اسلامى شامل خدا شناسى، صفات و افعال خدا، خود شناسى و معارف نفس، معاد شناسى و نبوت و امامت بحث شده و در بخش حكمت عملى اسرار و حكمت‌هاى عبادات بيان گرديده است.
انگيزه تأليف
انگيزه مؤلف پاسخ به درخواست ناصر الدين شاه بوده مبنى بر اين كه کتابى به زبان فارسى در مبدأ و معاد و اسرار توحيد تأليف شود.
ساختار
سبزوارى حاصل انديشه‌هاى ناب عرفانى مطالعات خود را در کتاب بيان كرده و تصريح نموده كه لباب علم توحيد و اسما و صفات و آنچه در قلم و بيان قابل نوشتن است در خامه او جارى شده و نهايت تلاش خود را براى ساختار سازى عرفان شيعى به زبان فارسى انجام داده است. وى براى نشان دادن اهميت حكمت‌ها، معارف يقينى و اسرار عبادت‌ها از اشعار لطيف شاعران و عارفان اسلامى نيز بهره گرفته است.
گزارش محتوا
کتاب در دو جلد و يك مجلد و با مقدمه‌اى به قلم صدوقى سهاء و مقدمه‌اى از مصحح در مقايسه ميان دو نظام شناختى شرق و غرب و اهميت سبزوارى در توسعه نظام شناختى شرق چاپ شده است.
در بخش حكمت علمى و نظرى خصوصيات اين نظام معرفتى با ترسيم ساختار توحيد و صفات الهى بر مبناى تعاليم فلسفى - اشراقى و روايى شيعه و ارتباط آن با خود شناسى كه مقدمه همه شناخت‌هاست ارائه شده و چارچوبى عرفانى از عقايد شيعه از توحيد تا معاد بيان گرديده است.
بخش دوم به حكمت عملى و بازگويى رازها، علت‌ها، اسرار و حكمت‌ها و فوايد معنوى عبادات شامل حقايق معنوى طهارت، صلاه، زكات و صيام اختصاص يافته است.
در ابتداى اين بخش با چشم اندازى عرفانى از نقش بلوغ و عقل در ميان شرايط تكليف سخن رفته است. از نظر سبزوارى تكليف، لطف الهى است و راز اين كه دختر زودتر از پسر در نظام عبادى اسلام مكلف شده در حقيقت ارتباط لطف و لطافت خدايى با روحيات و عواطف دختر است.
سبزوارى در هر مبحث، اشعارى نغز و عارفانه را با نكات و آموزه‌هاى معرفتى ممزوج مى‌كند. وى حتى از اسرار علم حروف براى طرح اسرار عبادات بهره مى‌گيرد.
در باب طهارت چينش و رده بندى مباحث و موضوعات به همان ترتيبى كه در فقه آمده رعايت شده و نويسنده هر جا حقيقت عرفانى يا آموزه‌هاى معنوى به نظرش رسيده در تبيين مفاهيم و موضوعات باب طهارت مطرح كرده است.
وى ابتدا مسئله را طرح كرده سپس اسرار و حكمت و بعد تطبيق اين حكمت‌ها با معارف عرفانى و نقل ابيات را آورده است. از جمله در بيان اسرار آب مطلق و آب جارى، آن را با عقل بسيط نفس كه خلاق معقولات نفسانى است، مرتبط دانسته و اين كه آب مضاف طاهر است اما مطهر نيست به نظر سبزوارى به دليل اين حكمت است كه وقتى وجودات مقيده به ماهيت امكانيه مضاف شوند نمى‌توانند هم‌ديگر را تكميل كنند.
وى آن‌گاه اسرار ديگر مطهرات را از قبيل ارض، نار، اسلام، انتقال، انقلاب و استحاله، گم شدن و ازاله توضيح مى‌دهد و در جهت مقابل معتقد است نجاست ده‌گانه نيز هر كدام حامل رازى نهفته و باطنى هستند و بر قوه غضبى و شهوى كه نجاست معنوى و قذارت روحانى انسان را دارند و نيز ديگر قواى نفسانى قابل تطبيق مى‌باشد. وى از آموزه‌هاى فلاسفه‌اى مانند ابن سينا و ارسطو و ملا صدرا و تعاليم قرآنى نكات ظريفى برداشت مى‌كند و در تبيين حقايق باطنى مسائل عبادى و معنوى از آنها استفاده مى‌كند. سپس درباره اسرار معنوى وضو، غسل و تيمم و مناسبات اين پديده‌ها و تاثير آنها در تطهير باطن انسان را و نيز درباره نواقض طهارت و انواع آلودگى‌هاى معنوى بحث مى‌نمايد.
در مسائل و مفاهيم نماز و زكات و روزه هم همين مشرب را دنبال مى‌كند و مفاهيم عبادى را با قواى نفسانى تطبيق مى‌دهد و از طريق اين تطبيق ارتباط شريعت، طريقت و حقيقت را به دست مى‌آورد. در اين بحث‌ها بهره‌گيرى از مفهوم اضافه اشراقيه، اسرار علم حروف، مفهوم وجودات امكانيه، مراتب عقل و نفس و مطلق و مقيد و رذيلت‌ها و فضيلت‌هاى باطنى به وفور در خلال نكات و برداشت‌هاى عرفانى سبزوارى طرح مى‌گردد.
سبزوارى بر پايه نظريه مناط نياز ممكنات به واجب الوجود كه همان فقر وجودى است سعى مى‌كند مسائل فقهى و تعاليم شريعت را بر اين نظريه تطبيق و تأويل نمايد و تلاش وافرى در تأويل و كشف بواطن و خفيات احكام دارد.
در واجبات نماز هر يك از اركان و واجبات را تأويل و كشف معنا كرده سپس حقايقى از سوره حمد و توحيد را توضيح مى‌دهد.در بيان شرايط و موجبات زكات آنچه تأويل سبزوارى را برجسته مى‌كند تكيه او بر شمارش‌ها و اعدادى است كه در مفاهيمى مانند انعام ثلاثه و غلات اربعه، اصناف ثمانيه مستحقين زكات آمده است.