رجال عصر مشروطیت

رجال عصر مشروطیت
رجال عصر مشروطیت
پدیدآوران	یغمایی‏، حبیب (به کوشش) علوی رضوی، ابوالحسن (نويسنده) افشار، ایرج (بازخواني)
ناشر	اساطير
مکان نشر	تهران - ایران
سال نشر	1385 ش
چاپ	2
شابک	‎964-331-070-1
موضوع	ایران - تاریخ - انقلاب مشروطه، 1324 - 1327ق. - سرگذشتنامه سیاستمداران ایرانی - قرن 13ق.
زبان	فارسی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏DSR‎‏ ‎‏1440‎‏ ‎‏/‎‏ع‎‏8‎‏ر‎‏3‎‏
	v; t; e;

رجال عصر مشروطيت، نوشته ابوالحسن علوى، به كوشش نخستين حبيب يغمايى و بازخوانى و باز چاپ ايرج افشار

اين كتاب، جُنگى از يادداشتهاى سيد ابوالحسن علوى، فرزند سيد محمد صراف تهرانى، نماينده مردم تهران در دوره نخست مجلس، درباره ویژگی‌ها و خصال مردان عصر مشروطه است كه آنها را در 1336 هجرى قمرى در برلين نوشت و مرحوم يغمايى آنها را سامان داد و در دوره پنجم مجله يغما، چاپ كرد و پس از بازخوانى افشار سرانجام به نام رجال عصر مشروطيت منتشر شد.

ساختار

اين سرگذشتنامه (شرح حال) را مرحوم يغمايى از برگههاى پوسيده و مانده در دست سيد حسن تقيزاده سامان داد و آن را در مجله يغما به نام رجال صدر مشروطيت جاودان ساخت، اما نامش در اينجا به دليل دربرداشتن سرگذشت برخى از افراد كه در جنبش مشروطه تأثيرگذار نبودند، به رجال عصر مشروطيت بدل شد. مرحوم يغمايى نيز اين نام را پذيرفت. شرح حال رجال مشروطه، بر پايه حروف الفبا سامان يافته و يادداشتها درباره هر يك از آنان جداگانه در برگهاى نوشته شده و سرانجام در قالب اين كتاب گنجيده است. عبارتها و تركيبهاى اين كتاب، بسيار ساده و روان و لطيفند و به‌گمان، اين سادگى و راستى در نوشتن مطالب نيز مقصود بوده است.

برخى از گزارشهاى نويسنده به دليل زنده بودن شمارى از رجال مشروطه در روزگار وى، به زبان حال (مضارع) ادا می‌شوند، اما زمان فعلهاى پاره‌اى از آنها گذشته (ماضى) است.

گزارش محتوا

كمابيش همه يادداشتها / سرگذشتنامه‌هاى كتاب، نام كوچك و بزرگ، زادگاه و تاريخ مرگ، تبار و كارهاى مهم شخصيتهاى تأثيرگذار را در روزگار مشروطه، در بردارند. فهرست الفبايى اين افراد، از آشتيانى (ميرزا هاشم) آغاز می‌شود و به يمين‌الملك (حاجى ميرزا عليخان معزالسلطان) پايان مييابد. سرگذشت يازده تن ديگر از آنان نيز در بخش دوم كتاب آمده است، اما اين بخش از نظم الفبايى برخوردار نيست.

نويسنده افزون بر ویژگی‌هاى پيشگفته، كمابيش به سن، سفرها، لقبها، شغلها، تحصيلات، كتابها و ديگر آثار، بيماريها و خدمات هر يك از آن رجال اشاره می‌كند. ارزيابيها و داوريهاى نويسنده را نيز درباره برخى از آنان، در اين يادداشتها می‌توان يافت. تاريخ ايران در روزگار مشروطه نيز كمابيش از ميان گزارشها و نوشته‌هاى نويسنده كتاب، فراچنگ می‌آید.

براى نمونه، او به تعطيل شدن مجلس در يادداشتى درباره سيد حسين اردبيلى اشاره می‌كند يا در يادداشت خود درباره ميرزا رضاخان ارفعال‌دوله، از «استقراض دولت ايران از روس» در 1317 و در نوشتهاش درباره على اكبر دهخدا به بسته شدن مجلس به توپ (1326) خبر ميدهد.

اين اثر ارزشمند كه به دانشنامه‌اى درباره رجال عصر مشروطيت ميماند، چيزهايى را از زندگى سياسى آنان روشن می‌سازد كه شايد آنها را در سندهاى ديگر اين برهه از تاريخ كشور نتوان يافت. نام افراد شهيرى مانند ستارخان، ثقةالاسلام اصفهانى (حاجى آقا نورالله)، شيخ فضل‌الله نورى، ميرزا حسن خان مشير‌الدوله، ميرزا احمدخان قوام السلطنه، سيد حسن مدرس و ميرزا محمد صادق طباطبايى در جرگه مردان تأثيرگذار آن عصر ديده می‌شود. نويسنده همچنين از نام كوچك و بزرگ اصلى و نام يا لقب شهير آن رجال آنان ياد می‌كند. گزارش درباره عزل شدن اين افراد از شغلهاى خود يا نصب شدنشان در جايگاههاى سياسى - اجتماعى، از ديگر ویژگی‌هاى اين سرگذشتنامه‌هاى كوتاه به شمار می‌رود. اندازه توانگرى يا فقر (داراييها يا نادارى مالى) رجال مشروطه، نيز از ميان اين شرح‌حالها دستيافتنى است.

وضعيت كتاب

نويسنده در دوران زندگی‌اش در برلين (دوران همكارى با كميته مليّون ايرانى) به نوشتن اين يادداشتها دست زد. گروهى از ايرانيان در آن روزگار به رهبرى سيد حسن تقي‌زاده در آلمان گرد آمده بودند و به كمك مالى و پشتيبانى آلمانيان، به مبارزه سياسى با روسيه و انگلستان مي‌پرداختند. آنان در برخى از كارهايشان با گروهى هم‌آوازى ميكردند كه به رهبرى سيد حسن مدرس نظام‌السلطنه از تهران به کرمانشاه هجرت كرده بودند و همان سياست را پى ميگرفتند. از شيوه نوشتار علوى می‌توان گمان زد كه وى اين سرگذشتها را به ويژه براى آگاهى آلمانيان فراهم می‌آورد تا آنان با خواندن ترجمه آلمانى اين نوشته‌ها، شخصيتهاى ايرانى را بشناسند.

اصل اين نوشته‌ها كه در اوراق بازمانده از دفتر مجله كاوه نزد تقي‌زاده بود، با راهنمايى و آگاهى وى فراهم آمد. او آنها را پس از جنگ دوم جهانى از اروپا به ايران آورد و اين بخش (درونمايه همين كتاب) را در 1330 به يغمايى سپرد. سرگذشتها در چاپ دوم كتاب (همين نسخه) به صاحبان لقبها و افراد پرآوازه معنوَن شده‌اند و واژگانى مانند سيد، حاجى، ملا، آقا، ميرزا و... در عنوانها ديده نمی‌شود. سرگذشت يازده تن ديگر از رجال عصر مشروطيت به قلم علوى در شماره هشتم مجله آينده چاپ شده بود كه جناب افشار سرگذشت دست يافتنش را بدانها در مقدمه خود بازگفته و آنها را بر اين كتاب افزوده است.

بر پايه گفتار يغمايى، شمارى از رجال سرشناس و شهير عصر مشروطه از اين يادداشتها حذف شده‌اند و گمان نمی‌رود كه نويسنده آنان را فراموش كرده باشد. گفتنى است خط يادداشتها يكسان است و بالاى بيشتر آنها جمله «ترجمه شد» ديده می‌شود. نمونه‌هايى از «كاغذهاى مقوايى» كه يادداشتهاى علوى را دربرداشتند و به گمان به آلمانى ترجمه مي‌شدند، در آغاز كتاب آمده است. همچنين عكسهاى سى تَن از مردان يادشده در كتاب، در بخش سوم آن و نمايه كسان، جايها، روزنامه‌ها و كتابها، در پايان اين اثر گنجانده شده‌اند. عكسهاى سيد ابوالحسن علوى، علامير و تقي زاده در آغاز كتاب و پانوشتهاى سودمند آن نيز از افزودنيهاى بازخوانِ محترم آن است.