كشف المشكل في النحو

كشف المشكل في النحو، اثر على بن سليمان حيدره يمنى، با تحقيق دكتر هادى عطيه مطر، كتابى است در علوم مختلف نحو كه به زبان عربى و در قرن ششم هجرى نوشته شده است.

کشف المشکل في النحو
پدیدآوران	مطر، هادی عطیه (محقق) حیدره یمنی، علی بن سلیمان (نويسنده)
ناشر	مطبعة الإرشاد
مکان نشر	بغداد - عراق
سال نشر	1404 ق
چاپ	1
موضوع	زبان عربی - صرف و نحو زبان عربی - نحو
زبان	عربی
تعداد جلد	2
کد کنگره	‏PJ‎‏ ‎‏6151‎‏ ‎‏/‎‏ح‎‏9‎‏ک‎‏5
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

نويسنده، كتاب را به سفارش برخى از دوستان خود نوشته است

ساختار

كتاب با مقدمه مفصلى از محقق آغاز و مطالب در دو قسمت اصلى و هر قسمت در چندين فصل تنظيم شده است.

در قسمت اول، ابتدا مطالعاتى كه محقق در مورد كتاب انجام داده را مرقوم نموده و در ادامه، تحقيقات خود از كتاب را ذكر و به معرفى آن پرداخته است.

گزارش محتوا

در مقدمه، توضيحاتى پيرامون كتاب داده شده است.

در قسمت نخست كه مباحث مطالعاتى محقق مى‌باشد، مطالب در پنج فصل زير ارائه گرديده است:

فصل اول، تحقيقى پيرامون نام مؤلف و كنيه، اختلافى كه در كتب تراجم در مورد لقب او وجود دارد، موطن و محل تولد، اساتيد، شيوخ و شاگردان وى بوده و سپس به جايگاه و مكانت علمى او و اينكه سرآمد اديبان و استادان نحو زمان خويش بوده اشاره گرديده است

از ديگر مطالبى كه در اين فصل آمده، عبارتند از: اهمال كتب تراجم در ذكر دقيق سال ولادت مؤلف؛ اهتمام علما به جميع فنون، از فقه، نحو، بلاغت و شعر گرفته تا علوم عمليه مانند حساب، فلك و نجوم و خالى نبودن كتب نحوى آن‌ها از اين علوم و...

فصل دوم، دربردارنده مقدمه‌اى است در علم قرائت كه پس از آن، به اختلافات قراء سبعه، در مواردى همچون كتابت «هاء»، مد، قصر، اماله و... اشاره شده است

فصل سوم، به استشهادات علماى لغت عربى و نحات اختصاص داشته و هر استشهادى، بنا بر نام مشاهير علماى عرب، مرتب گرديده است. اين مشاهير هجده نفر بوده و عبارتند از: امام على(ع)، ابى‌عمرو بن العلاء، خليل، سيبويه، اخفش، كسائى، فراء، زجاجى، ابن خالويه، فارسى، ابن جنى، طاهر بن احمد، اصمعى، مبرد، ثعلب، ابن سراج، ابن دريد، طاهر بن احمد

در فصل چهارم، مباحثى همچون بعضى از آراء نويسنده (در زمينه اضافه، بزرگى لغت عربى، تفسير برخى آيات، عدم تقديم تميز بر مميز و...) و على بن سليمان و شعر و آنچه شاعر به آن نيازمند است (تعريف شعر، شرايط شعر، اسماء شعر، حروف شعر، حركات شعر و...) بررسى شده است

در فصل پنجم، پس از ذكر انگيزه و سبب تأليف كتاب و روش تأليف آن، به اشعار منسوب به نويسنده و شاگردش الفضيلى و ابوالقاسم بن حسين، شواهد كتاب مانند آيات، اشعار، ابيات شعرى، اقوال مشهور و أمثال، تصحيح ابياتى كه اشتباها به كسى منسوب شده و ذكر اختلافات در نسبت بعضى ابيات و نهايتا نسخ خطى كتاب، اشاره شده است

قسمت دوم، مباحث تحقيقاتى پيرامون كتاب مى‌باشد. در اين قسمت، ضمن اشاره به روشى كه در تحقيق كتاب مد نظر بوده، از جمله تخريج آيات، احاديث، ابيات، اقوال و امثال عرب، زندگى‌نامه مختصر از نحويون و شعراى مذكور به همراه ذكر آنچه كه از نسخ خطى جا افتاده، متن اصلى كتاب در چهار جزء تحت عنوان «كتاب» و هر جزء در چندين باب آورده شده است

در كتاب اول كه داراى بيست و سه باب بوده و «كتاب الأصول» نام دارد، مباحث فراوانى مطرح گرديده است كه از جمله آن‌ها مى‌توان به: كلام؛ اسم؛ اسم ظاهر و مضمر؛ اسم مبهم؛ فعل و احكام آن؛ حروف عامل و غير عامل؛ اعراب؛ معرب و مبنى؛ تثنيه و جمع؛ صحيح و معتل؛ مركب و... اشاره كرد

كتاب دوم، عامل و معمول نام داشته و دربردارنده مباحث مفصلى پيرامون مرفوعات، منصوبات، مجرورات، مجزومات بوده و در آن از توابع اربعه (نعت، عطف، تأكيد و بدل) نيز بحث به ميان آمده است

از جمله مباحث اين قسمت، عبارتند از: فاعل و مفعول؛ نائب فاعل؛ مبتدا و خبر؛ افعال ناقصه؛ ما نافيه؛ حروف مشبهة بالفعل؛ لاى نفى جنس؛ اعراب فعل مضارع؛ افعال لازم؛ افعال غير متصرف؛ افعال متعدى؛ عمل اسم فاعل و مفعول؛ مفعول مطلق؛ مفعول‌له و مفعول‌معه؛ ظرف زمان و مكان؛ حال؛ تميز؛ استثناء؛ تعجب؛ حروفى كه فعل مضارع را نصب مى‌دهد؛ حروف جر؛ اضافه؛ قسم؛ جزم؛ شرط؛ نعت؛ عطف؛ تأكيد و بدل

كتاب سوم و چهارم، در جلد دوم جاى گرفته است. در كتاب سوم تحت عنوان «كتاب الفروع» به مباحث نحوى ديگرى پرداخته شده است كه از جمله آن‌ها مى‌توان به: باب غير منصرف؛ نسب؛ تصغير؛ عدد؛ تاريخ؛ معرفه و نكره؛ تأكيد فعل؛ استعمال فعل معتل همراه با ضمير؛ فعل مضاعف؛ اشتغال فعل؛ استخبار؛ اسماء افعال؛ اسماء نواقص؛ علل اعراب و بناء در معرب و مبنى؛ تنوين؛ وقف؛ حكايت و...

نويسنده در كتاب چهارم، ابتدا مباحث تصريف را مطرح نموده و سپس به بحث و بررسى مبحث خط، ابواب قرائت و آنچه كه شاعر براى سرودن شعر، بايد بدان مسلط باشد، پرداخته است

تعريف تصريف؛ تغيير حركت و سكون در تصريف؛ خط؛ همزه؛ وصل و قطع؛ زيادت؛ حذف؛ بدل حرف از حرف؛ اماله؛ محاسن شعر؛ مطلق و مقيد و ضرورات شعرى، از جمله مباحثى هستند كه در اين قسمت، با آن‌ها آشنا خواهيم شد

وضعيت كتاب

فهرست مطالب هر جلد، در انتهاى همان جلد و فهرست منابع و مراجع مورد استفاده محقق و فهرست آيات، احاديث نبوى و اقوال صحابه، امثال و اقوال عرب، اعلام، ابيات شعرى و مصرع‌هاى مذكور در متن، به همراه فهرست اغلاط، در انتهاى جلد دوم آمده است. در انتهاى اين جلد، خلاصه‌اى از موضوع كتاب و ابواب آن ذكر گرديده است.

در پاورقى‌ها علاوه بر ذكر منابع، توضيحاتى پيرامون برخى از كلمات و عبارات متن داده شده است.

منابع مقاله

مقدمه و متن كتاب.