نفری، محمد بن عبدالجبار
| نام | نفری، محمد بن عبدالجبار |
|---|---|
| نام های دیگر | |
| نام پدر | |
| متولد | |
| محل تولد | |
| رحلت | 354 ق |
| اساتید | |
| برخی آثار | |
| کد مؤلف | AUTHORCODE809AUTHORCODE |
«ابوعبدالله، محمد بن عبدالجبار بن حسن نفرى»، ملقب به مصرى و اسكندرى، صوفى قرن چهارم هجرى مى‌باشد. وى در شهر نِفَّر (نيپور سابق)، بين كوفه و بصره، به دنيا آمد.
از زندگى وى اطلاع چندانى در دست نيست و در نخستين تذكره‌ها، ذكرى از وى به ميان نيامده است.
علت اين امر را پيروى نكردن وى از طريقتى خاص يا شيخى مشهور يا تعمد در ناشناس ماندن و ابراز نكردن صريح آراى خويش، به سبب هراس از فضاى حاكم بر جامعه پس از ماجراى حلاج، دانسته‌اند.
نخستين بار ابن عربى، در «فتوحات مكيه» و «مواقع النجوم» به او اشاره كرده است و صوفيان اندلس نيز در سلسله انساب خود از وى به همراه شبلى و حلاج نام برده‌اند.
به گفته عفيف‌الدين تلمسانى، وى زندگى خود را در سياحت و گمنامى سپرى كرد و سرانجام، در يكى از روستاهاى مصر درگذشت، اما غانمى اين نظر را رد كرده و گفته تمام سفرهاى او در عراق بوده و محل وفات وى نيز «نيل مصر» در عراق است. وى علت اشتهار نفّرى را در مصر، مغرب و اندلس، نتيجه اهتمام شاگردان ابن عربى و تلمسانى دانسته است.
تاريخ وفات وى را به اختلاف، 344ق، 354ق و 366ق ذكر كرده‌اند.
نفّرى، آثارى به نظم و نثر از خود بر جاى گذاشته كه مهم‌ترين آنها مجموعه «المواقف و المخاطبات» است كه افزون بر چند نسخ خطى موجود، نسخه‌اى از آن با شرح و ترجمه آربرى، در 1313ش / 1934م، در قاهره به چاپ رسيده است.
پل نويا، تعدادى از رسالات و اشعار وى را در اثرى با عنوان «نصوص صوفية غير منشورة لشقيق بلخى، ابن عطاء الآدمى و النفّرى»، در 1351ش / 1973م، در بيروت منتشر كرده است. جمال مرزوقى و سعيد غانمى نيز مجموعه‌اى از آثار وى را به ترتيب، با عناوين «النصوص الكاملة للنفّرى» و «الأعمال الصوفية» در مصر و عراق چاپ كرده‌اند.
برخى محققان، مؤلف اصلى «المواقف و المخاطبات» را محمد بن عبدالله نفّرى (متوفى 354) دانسته و بر اين نظر بوده‌اند كه محمد بن عبدالجبار، مصاحب يا نوه وى بوده و آرا و احوال عرفانى او را نوشته است.
اسلوب نفّرى در نگارش آثارش، كاملاً رمزى، غامض و مشتمل بر صور خيال بوده و درك آن بسيار دشوار است.
مواقف، مشتمل بر 77 «موقف» كوتاه و بلند است كه جنبه‌هاى متعددى از تعاليم صوفيه را در بر دارد و به گفته نفّرى، الهام و املاى مستقيم خداست.
مخاطبات نيز مضامين مشابهى دارد و شامل 56 خطاب است.
مهم‌ترين ويژگى عرفان نفّرى، طرح اصطلاح «وقفه» يا «موقف» است و مفهوم آن اشاره به موضعى است كه واقف در معرض شهود خدا و شنيدن خطاب الهى است.
به گفته مرزوقى، تصوف نفّرى مبتنى بر فناى افعال، اراده سالك، بقاى به افعال خداى تعالى، عدم شهود غير خدا و نهايتاً شهود احديت است. پس او تأكيد دارد كه حال فنا نبايد موجب ترك (فنا) اعمال شرعى شود؛ ازاين‌رو، صوفى بايد پس از فنا به حال بقا برگردد و حق عبوديت را به‌جا آورد و به اوامر شرعى عمل نمايد. اصطلاحى كه وى براى فنا و فانى به كار مى‌برد، وقوف و واقف است.
از نظر نفّرى، وقفه بالاتر از معرفت و معرفت نيز بالاتر از علم است. واقف، از هر چيز و هركس، به خدا نزديك‌تر است و از بشريت و اوامر و نواهى، فراتر رفته است. در چنين مقامى، واقف، به مجراى اراده و فيض الهى بدل گشته و حتى قدرت خلق و ايجاد مى‌يابد.
به‌رغم اصالت تعاليم نفّرى، عناصرى مشابه با تعاليم جنيد و به‌ويژه حلاج و حتى در برخى مواقف، نشانه‌هايى از عقيده به حلول و اتحاد ديده مى‌شود، اما برخى ديگر عقيده دارند كه وى معتقد به وحدت شهود بوده است، نه وحدت وجود يا اتحاد. خود وى نيز در جايى عقيده به حلول و اتحاد را رد كرده است.
بنا به نظر مرزوقى، نفّرى، انسان را فاقد اراده و تمام افعال او را، از طاعت و معصيت، مخلوق خدا مى‌دانست. وى مى‌كوشيد كلامش با شريعت متعارض نباشد، اما عباراتى دارد كه مغاير كتاب و سنّت است.
نفّرى يكى از بزرگان صاحب‌سبک در تاريخ زبان عربى است و از اسلوب و الفاظ خاص او، افراد ديگرى از جمله ابن قضيب البان (متوفى 1040)، مؤلف «المواقف الالهية»، استفاده كرده‌اند.
ابن سبعين نيز در «الرسالة الفقيرية»، هنگام نقد مذاهب فلسفى صوفيه، به نفّرى و مواقف او اشاره كرده است. عفيف‌الدين تلمسانى نيز بر مواقف نفّرى شرح نوشته است.