الأغراض الطبية و المباحث العلائية (جرجاني)
| الأغراض الطبية و المباحث العلائية | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | جرجاني، اسماعيل بن حسن (نويسنده) |
| عنوان‌های دیگر | کتاب الأغراض الطبية و المباحث العلائية |
| ناشر | بنياد فرهنگ ايران |
| مکان نشر | ايران - تهران |
| سال نشر | مجلد1: 1345ش, |
| زبان | فارسي |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | |
الأغراض الطبية و المباحث العلائية، تألیف سید اسماعیل بن حسن بن محمد بن احمد حسینی جرجانی، طبیب نامدار سده پنجم و ششم هجری است. جرجانی این کتاب را در علم طب پس از دو کتاب دیگر خود، یعنی «ذخیره خوارزمشاهی» و «خفی علایی» و به درخواست محمد بخاری، وزیر اتسز خوارزمشاه که در علوم اسلامی و حکمت تبحر داشت، به زبان فارسی تألیف کرد. نویسنده با نگارش این آثار، طب سنتی یا کهن را احیا کرد. پرویز ناتل خانلری بر این کتاب مقدمه مختصری نوشته است.
ساختار
این اثر، مشتمل بر مقدمهای کوتاه و پنج کتاب بدین ترتیب است: کتاب اول، در تعریف طب و موضوع آن و اجزای علمی و عملی آن، در پانزده گفتار و هر گفتار در ابوابی تنظیم شده است. کتاب دوم، در حفظ صحت و تندرستی، در یک گفتار و شانزده باب نگارش شده است. کتاب سوم، در معالجات، مشتمل بر بیستوشش گفتار است و هر گفتار، حاوی اجزا و ابواب متعددی است. کتاب چهارم، در یادکرد ادویه و داروهای مفرده و منافع و ضررها و خواص هریک در سه جزء بهترتیب حروف ابجد تدوین شده است. کتاب پنجم، در رابطه با قرابادین (نوشیدنیها، لعوقها، قرصها و...)، در بیستوسه باب نوشته شده است.
گزارش محتوا
«ذخیره خوارزمشاهی»، مهمترین اثر جرجانی است. این کتاب، نخستین دائرةالمعارف پزشکی به زبان فارسی است که در آن یافتههای پزشکی عصر مؤلف، بهتفصیل آمدهاند. جرجانی پس از تألیف این کتاب، دو خلاصه نیز از آن به نامهای «خفی علایی» و «الأغراض الطبية» به فارسی تدوین کرد. کتاب اخیر دانشنامه پزشکی متوسطی به حساب میآید که اهم مطالب پزشکی زمان مؤلف را در بر دارد. جرجانی در مقدمه آورده است: «بباید دانست هرکه به مجلس پادشاهی وسیلتی خواهد جست یا خدمتی و تحفه خواهد برد، هیچ وسیلت و خدمت و هیچ تحفه، چون تحفه علمی نیست؛ خاصه که پادشاه چون خداوند و... اتسز بن خوارزمشاه... باشد... اما هرکس که خدمتی علمی بر مجلس پادشاهی عرضه کند، صواب آن باشد که آن خدمت از سرمایه خویش سازد و از توبره خویش برآرد و سرمایه خادم، علم طب است و پیش از این مختصری [با نام] خفی ساخته بودست و اکنون به حکم فرمان و دستوری... مجدالدین ابومحمد صاحب بن محمد بخاری... و بهحسب آرزو و درخواست امام مجدالدین این خدمت ساخته آمد»[۱].
ازآنجاکه تاریخ تألیف کتاب بنا بر اشاره جرجانی، مقارن با حکمرانی اتسز بوده است، میتوان زمان نگارش آن را بین سالهای 531-521ق، یعنی اواخر عمر مؤلف در نظر گرفت[۲].
مطالب مطرحشده در این اثر بهاختصار بدین شرح است: کتاب اول، در پانزده گفتار به تعریف علم طب، موضوع و منافع آن، شرح ارکان چهارگانه (زمین، آب، هوا و آتش)، انواع مزاجها، اخلاط (خون، بلغم، صفرا و سودا)، گوارش، تفاوت میان اندامهای بسیط و مرکب، تعریف تندرستی و بیماری، انواع و زمان بحران (تغییر حال بیمار از بد به خوب و بالعکس) اختصاص دارد.
کتاب دوم، به مباحثی نظیر پیشگیری از بیماری و نگاه داشتن تندرستی با توجه به نقش آب و هوا، فصلها، مسکن، خانه و شهر، نوشیدنیها، غذاها، خواب و بیداری، فعالیتهای بدنی و ورزش، استفراغ، خونگیری و حجامت، حفظ سلامتی سالمندان و مسافران اختصاص دارد.
در کتاب سوم که مفصلترین و مهمترین بخش کتاب نیز هست، چگونگی درمان بیماریهای مختلف مطابق با روش مرسوم در آن زمان، یعنی از سر تا پا شرح داده شده است که برخی موضوعات آن به قرار زیرند:
- بررسی و روش درمان بیماریهای مغز و اعصاب و روان، مانند سردردها، آماس پرده مغز، مالیخولیا و...
- بیماریهای مختلف چشم، گوش، بینی و حس بویایی، لب و زبان.
- بیماریهای دهان و دندان، مانند بوی بد دهان، لق شدن و تغییر رنگ دندانها، دندان درد.
- بیماریهای حنجره، حلق، دستگاه تنفس، مانند: خناق، تنگی نفس، ذات الریه.
کتاب چهارم و پنجم به انواع داروها و طرز تهیه آنها اختصاص دارد. در کتاب چهارم، داروهای ساده (مفرده) در سه جزء: داروهای غذایی، حیوانی و مطلق نباتی و معدنی بررسی شدهاند.
در کتاب پنجم، طرز ساخت داروهای ترکیبی یا مرکب (قرابادین)، از جمله سکنگبینها، شراب (عصاره) میوهها، داروهای لیسیدنی (لعوق)، قرصها، پودرهای دارویی (سفوف)، داروهای برطرفکننده مشکلات گوارشی، معجونها، ملینها (ایارجات) و... مطرح شده است[۳].
بدینترتیب جرجانی تقریباً به تمام موضوعات پزشکی زمان خود اشاره کرده است و ضمن تعریف هریک، ویژگیهای اندامها، نشانههای مختلف بیماری، روش تشخیص، درمان و در مواردی پیشگیری و نیز طرز تهیه و مصرف دارو برای هر بیماری را توضیح داده است[۴].
ایـن کـتاب کـه مؤلف بزرگوار، آن را درواپسین سالهای زندگی بهعنوان چکیده و ملخصی کامل از ذخیره استخراج کرده، کـتابی نـوین است. جرجانی برخی از بابها و مطلبها را از نو در هم آمیخته و آن را خلاصه و تکمیل کرده؛ گـاهی سـخنهایی دیـگر آورده و برخی از مشکلات آن را حل کرده؛ یعنی طرحی نو درانداخته است. همو در مقدمه «الأغراض»، به خـود بـالیده که آنچه بیان کرده، در هیچ کتاب همحجم دیگری به این شیوه و شیوایی مـوجود نـیست: «بـه حجم کوچک است و به معنی بزرگ و به صورت مختصر است و به کثرت فواید و شرح مشکلات مـبسوط. هـیچ نـکته و فایده علمی از این کتاب بیرون نیست و هیچ فروگذاشته نیست، بلکه اندر مـضایق و مـواضع بحث، تصرفها کرده آمده است و به تحقیق رسانیده و کشف تمام کرده و دعوی خادم آن است که امروز در علم طـب، مـختصری بدین کمال موجود نیست و درستی این دعوی به مطالعه معلوم گردد و بـه مقایسه ظـاهر شود»[۵].
ویژگیای که به اهمیت و اعتبار این اثر و آثار دیگر جرجانی میافزاید، استفاده او از آثار دانشمندان پیش از خود است. او بارها از دانشمندان و پزشکان یونانی، رومی، ایرانی و عرب در کتابهایش نام برده و به سبب ذکر مراجع فراوان، آثار پزشکی او جزو نوشتههای معتبر و مستدل در جهان است. او به نظریات، شیوههای درمان یا داروهای پیشنهادی دانشمندانی، مانند: بقراط، ارسطو، جالینوس، محمد بن زکریای رازی، علی بن عیسی کحال و ابوعلی سینا در مباحث مختلف اشاره کرده و همواره از استادانش به بزرگی و احترام یاد کرده است[۶].
الأغراض، از نظر واژهشناسی و برای بررسی سیر دگرگونی واژگان علمی و فنی در زبان فارسی نیز اهمیت دارد. بسیاری از اصطلاحات فارسی رایج در علم پزشکی در آن آورده شدهاند که در صورت نبود این اثر، ممکن بود این اصطلاحات از میان بروند. بررسی این اصطلاحات میتواند به معادلسازی برای بسیاری از کلمات بیگانه کمک کند؛ چنانکه امروزه با توجه به پیشرفت چشمگیر در علوم و گسترش وسائل ارتباط جمعی، با هجوم واژگان بیگانه به زبان فارسی، بهویژه در علم پزشکی مواجهایم. جرجانی با بهکارگیری معادلهای مناسب، تحقیق این مطلب را نشان داده است[۷].
وضعیت کتاب
این نسخه از کتاب چاپ عکسی از روی نسخهای خطی است که توسط بنیاد فرهنگ ایران در سال 1345 منتشر شده است. عنوان مباحث گفتار و ابواب به خط قرمز از متن متمایز گردیده است. در مقدمه، از این نسخه بهعنوان مجلد اول یاد شده و وعده داده شده که بهزودی مجلد دوم که حاصل مقابله این نسخه با نسخههای معتبر و قدیمتر و فهرست اصطلاحات و لغات و اعلام و غیره خواهد بود، منتشر میشود. در این نسخه فهرست تفصیلی مطالب در ابتدای مباحث ذکر شده است.
پانویس
منابع مقاله
- مقدمه و متن کتاب.
- تاجبخش،حسن، «سید اسماعیل جرجانی بنیانگذار پزشکی پارسی»، پایگاه مجلات تخصصی نور، آینه میراث، دوره جدید، پاییز و زمستان 1389، شماره 47، صفحه 61 تا 86، به آدرس اینترنتی:
- شهرامی، افشین، «نقد و بررسی: الأغراض الطبية و المباحث العلائية»، پایگاه مجلات تخصصی نور، کتاب ماه علوم و فنون، دوره دوم، شهریور 1388، شماره 117، صفحه 10 تا 15، به آدرس اینترنتی:
https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/740248