الأسطورة السبئية كما تخیلها و اختلقها سيف بن عمر
الأسطورة السبئية كما تخیلها و اختلقها سيف بن عمر تألیف سید مرتضی عسکری، از جمله آثار عربی پیرامون شخصیتی به نام عبدالله بن سبأ است. نویسنده این کتاب را به شیوه استنادی با استفاده از منابع تاریخی و روایی شیعه و سنی به رشته تحریر درآورده و با رد اتهامات وارده به شیعه اثبات کرده که شخصیت مذکور ساخته‌وپرداخته سیف بن عمر از راویان قرن دوم هجری است.
| الأسطورة السبئية كما تخیلها و اختلقها سيف بن عمر | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | عسکری، مرتضی (نويسنده) |
| ناشر | المجمع العالمي لاهل‌البيت عليهم‌السلام، مرکز الطباعة و النشر |
| مکان نشر | ايران - قم |
| چاپ | 1 |
| موضوع | غلاة شيعه |
| زبان | عربي |
| تعداد جلد | 2 |
| کد کنگره | BP 241/8 /س2ع5 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
ساختار
کتاب مشتمل بر مقدمه و متن اثر است که اگرچه در برخی عناوین فرعی دسته‌بندی‌هایی مشاهده می‌شود اما در عناوین اصلی فاقد تبویب و فصل‌بندی است.
مهم‌ترین مصادر این کتاب عبارتند از: الردة و الفتوح تألیف سیف بن عمر؛ تاريخ الطبري، محمد بن جریر؛ تاريخ دمشق و من دخلها، ابن عساکر؛ الإستيعاب، ابن عبدالبر؛ اسد الغابة، ابن اثیر و الإصابة، ابن حجر[۱].
گزارش محتوا
سیف بن عمر یکی از مشهورترین راویان اخبار قرن دوم بود که با توجه به روایت‌های متعدد و شاید تا حدی متفاوت، نقش خاصی در روند تاریخ‌نگاری اسلامی ایفا کرده است. هرچند سیف به نسبت سایر اخباریان و راویان آثار کمتری دارد، هم در گذشته و حتی اکنون شهرت زیادی دارد. از طرفی نیز همین اندک آثار او چنان مورد توجه طبری قرار گرفت که ناخودآگاه در مواردی به یکی از مهم‌ترین منابع او تبدیل شد. مسئله مهم این است که پاره‌ای از روایت‌های جنجالی سیف، مانند طرح مسئله ابن سبا او را به کانون جدل محققان با گرایش‌های مختلف تبدیل کرده است. این موضوع تا حدی بررسی و ارزیابی آثار و روایت‌های سیف را دشوار ساخته است[۲].
نویسنده در مقدمه کتاب به مطالعه و بررسی روایات سیف بن عمر در آثار دیگرش، «150 صحابی ساختگی» در سه جلد و «عبدالله بن سبا و اسطوره‌های دیگر» در دو جلد اشاره کرده است. او موضوع مطرح شده در این کتاب را «اسطوره سبئیه» دانسته است[۳]. سپس به آثار سیف بن عمر «الردة الکبیر و الفتوح» و «الجمل و مسیر عائشة و علی» اشاره کرده است[۴]. در بخش دیگری ارزش روایات سیف نزد علما ذکر شده است: یحیی بن معین، ابو داود، نسائی، ابن ابی حاتم، ابن سکن، ابن عدی، دارقطنی، حاکم، خطیب بغدادی، ابن عبدالبر، فیروزآبادی، سیوطی و... او را ضعیف دانسته‌اند[۵].
در واقع سیف بن عمر «اسطوره سبئیه» را در کتابش «الجمل و مسیر عائشة و علی» آورده است و طبری و ابن عساکر و ابن ابی‌بکر و ذهبی بدون واسطه از او گرفته‌اند. ابن اثیر، ابن کثیر و ابن خلدون نیز با واسطه از طبری گرفته‌اند. دیگر مورخین مسلمان و مستشرقین هم بر گفته‌های این مورخین اعتماد کرده‌اند[۶].
خلاصه اخبار ابن سبأ در روایات سیف عبارت است از: ابن سبأ یهودی از اهل صنعا بوده که مادرش سیاه‌پوست بود. در شش سال اخیر خلافت عثمان اسلام خود را اظهار کرد. سپس به مسافرت در سرزمین‌های اسلام پرداخت و شروع به گمراه کردن مسلمانان کرد. ابتدا حجاز سپس بصره و کوفه و شام و با خروج از شام به مصر رسید و عقیده وصایت را در میان آن‌ها انتشار داد و...[۷].
در کتاب «الرده و الفتوح» و «الجمل و مسیر عائشة و علی» تألیف سیف بن عمر سه روایت سبئیه برای سیف بن عمر ذکر شده است[۸]. نویسنده از صفحه 41 کتاب را به بررسی سندی روایات سه‌گانه مذکور پرداخته است. سیف جمیع روایات اسطوره را از «عطیه بن یزید فقعسی» نقل کرده است که نویسنده عطیه را فردی مجهول می‌داند و درباره یزید فقعسی هم می‌نویسد که از او ذکری در کتب تراجم و انساب و رجال نیافته است لذا او هم از راویان ساختگی سیف است[۹].
همان‌گونه که ذکر شد ابن اثیر، ابن کثیر و ابن خلدون کسانی هستند که روایات اسطوره ابن سبأ را از طبری نقل کرده‌اند. نویسنده در ادامه مباحث کتاب با ذکر عبارات هر یک به بررسی این موضوع پرداخته است و وقایع سال‌های سی تا سی‌و‌پنج را مورد بررسی قرار می‌دهد[۱۰].
علامه عسکری در ادامه به بررسی سیره ابوذر در طبقات ابن سعد، أنساب الأشراف و تاریخ یعقوبی پرداخته است؛ مثلاً ابن سعد در طبقات چنین می‌نویسد: ابوذر در جاهلیت موحد بود و لااله الا الله می‌گفت و بت‌ها را نمی‌پرستید. هنگامی‌که خبر بعثت پیامبر(ص) در مکه به او رسید به‌سوی مکه حرکت کرد و چهارمین یا پنجمین نفری بود که اسلام آورد. پس از آشکار نمودن اسلامش او را زدند تا بی‌هوش شد. پیامبر او را امر به بازگشت به‌سوی قومش و دعوت آن‌ها به اسلام نمود. ابوذر به‌سوی قومش بازگشت و آن‌ها را به اسلام دعوت نمود؛ و پس از غزوه خندق به مدینه بازگشت[۱۱]. نویسنده سپس لازم دیده که به بررسی نسب و سیره معاویه و پدرانش و نقش آن‌ها در وضع حدیث بپردازد[۱۲].
نویسنده ازاین‌جهت به بررسی سیره ابوذر و معاویه در منابع پرداخته است که صحابی نیکوکار ابوذر از کسانی بود که آشکارا به انکار حکومت اموی پرداخت و لذا بیش از دیگر صحابی صالح و تابعین تبعید و آواره شد تا اینکه به‌تنهایی در ربذه وفات کرد. به همین خاطر سیف بیش از دیگر اصحاب نیکوکار به وی افترا بست و او را اولین پیروی ابن سبای ساختگی قرار داد[۱۳].
«وصیت» از دیگر موضوعات کتاب است که نویسنده ابتدا آن را در روایاتی غیر از روایات سیف مورد بررسی قرار داده است. نویسنده با استناد به تورات یا انجیل، قرآن کریم و دیگر منابع اسلامی و روایات، شیث را وصی آدم، اسماعیل را وصی ابراهیم و یوسف را وصی یعقوب دانسته است[۱۴]. پس‌ازآن وصایت علی بن ابی‌طالب(ع) در روایات و منابع و شهرت لقب وصی نبی برای امام علی(ع) و انتشار ذکر آن در اشعار صحابه و تابعین و کتب لغت و اقوال خلفا را بررسی کرده و در آخر کتمان این موضوع توسط طبری را عمدی دانسته است[۱۵].
نویسنده در ادامه اخبار فتنه (عبدالله بن سبأ) در چهار منطقه بصره، کوفه، شام و مصر را مورد بررسی و تحقیق قرار داده است. ایشان بعد از ذکر یک واقعه، سند آن را مورد بررسی قرار داده سپس با تطبیق روایات و تاریخ، اکاذیبی که در هر واقعه وجود دارد را ذکر نموده است[۱۶]. در پایان کتاب از خلیفه سوم سخن به میان آمده و چگونگی قتل و دفن او بازگو شده است[۱۷].
وضعیت کتاب
در ابتدای کتاب پیش از شرح‌حال سیف بن عمر تمیمی، سلسله راویان اسطوره ساختگی سبئیه به‌صورت نمودار درختی ذکر شده است[۱۸].
در پاورقی‌های کتاب معانی الفاظ، توضیح برخی عبارات، معرفی بعضی اعلام و ارجاعات نویسنده به آثار خود یا دیگران ذکر شده است.
فهرست مطالب در انتهای کتاب ذکر شده است.
پانویس
- ↑ ر.ک: مقدمه، ص7
- ↑ ر.ک: سالاری شادی، علی، ص28
- ↑ ر.ک: مقدمه، ص7
- ↑ همان، ص8-10
- ↑ ر.ک: متن کتاب، ص25-24
- ↑ ر.ک: همان، ص27
- ↑ ر.ک: همان، ص32
- ↑ ر.ک: همان، ص38-33
- ↑ ر.ک: همان، ص42-41
- ↑ ر.ک: همان، ص63-56
- ↑ ر.ک: همان، ص67
- ↑ ر.ک: همان، 109-79
- ↑ ر.ک: همان، ص112
- ↑ ر.ک: همان، ص122-118
- ↑ ر.ک: همان، ص168-165
- ↑ ر.ک: همان، ص293-171
- ↑ ر.ک: همان، ص356-314
- ↑ ر.ک: مقدمه، ص20