إرشاد المبتدي و تذكرة المنتهي في القراءات العشر
| نام کتاب | إرشاد المبتدي و تذکرة المنتهي في القراءات العشر |
|---|---|
| نام های دیگر کتاب | |
| پدیدآورندگان | غزال، عثمان محمود (محقق)
قلانسی، محمد بن حسین (نويسنده) |
| زبان | عربی |
| کد کنگره | BP 75/4 /ق8الف4 |
| موضوع | قرآن - قرائت
قرآن - قرائت - تاریخ |
| ناشر | دار الکتب العلمية، منشورات محمد علي بيضون |
| مکان نشر | بیروت - لبنان |
| سال نشر | 1428 هـ.ق یا 2007 م |
| کد اتوماسیون | AUTOMATIONCODE11569AUTOMATIONCODE |
معرفى اجمالى
«إرشاد المبتدي و تذكرة المنتهي في القرائات العشر»، تأليف محمد بن حسين بن بندار واسطى قلانسى (متوفى 521ق)، به زبان عربى است و همراه با تحقيق عثمان محمود غزال منتشر شده است.
ساختار
كتاب، مشتمل بر مقدمه محقق و متن كتاب است. مقدمه محقق، مشتمل بر شرح حال و حيات علمى مؤلف و كلياتى در باره علم قرائت، اهميت آن و قرّاء ده‌گانه است. پس از آن متن كتاب، به ترتيبى همانند ساير كتب علوم قرائات تدوين شده است: ابتدا اسامى قرّاء ده‌گانه ذكر شده، پس از آن مباحث مرتبط با علم قرائت در ضمن ابواب يا فصولى بيان و در آخر نيز «فرش الحروف» به ترتيب سوره‌هاى قرآن كريم ارائه شده است.
گزارش محتوا
قرائات ده‌گانه، منسوب به قرّاء ده‌گانه‌اى است كه در تنظيم قرآن و نقطه‌گذارى آن و تجويد قرائت از جهت اعراب و بنا و ملاحظه مدّ و ادغام و نظاير اينها به مذهب آنان تمسك مى‌شود و براى هريك از آن قرائت‌ها راويانى هستند.
نويسنده در آغاز كتاب، اين‌گونه به معرفى اثرش مى‌پردازد كه در اين اثر قرائت حجاز و شام و عراق و بيان اختلاف آنها در همزه و ادغام و اماله و تفخيم و مد و قصر و... و غير آن از حروف مختلفه بيان شده است (متن كتاب، ص 43).
پس از آن اسامى قراء ده‌گانه قرآن كريم ذكر شده كه عبارتند از: ابوجعفر مدنى، نافع مدنى، ابن كثير كنانى (مكى)، ابوعمرو بصرى، ابن عامر يَحصُبى (شامى)، عاصم كوفى، حمزه كوفى، على بن حمزه كسائى، يعقوب حضرمى و خلف بن هشام بزار (متن كتاب، ص 43 - 108).
بديهى است همان‌گونه كه قرّاء ده‌گانه از پيشينيان خود به نقل قرائات پرداختند و خود به‌عنوان «إمام القرائة» مطرح گشتند، قاريان بعدى (راويان) قرائات را از آنان روايت كردند؛ به‌عنوان مثال از ميان راويان نافع: قالون (ص 57) و ورش (ص 61) و از ميان راويان عاصم: شعبة بن عياش (ص 86) و حفص بن سليمان (ص 89) مشهورترند.
در ادامه كتاب در ضمن ابواب و فصولى، موضوعات ادغام و اظهار، همزه ساكن و متحرك، وقف، مدّ و قصر و اماله مورد مطالعه قرار گرفته است. ( متن كتاب، ص 109 - 130).
پس از آن نويسنده وارد مبحث مهم «فرش الحروف» شده و به ترتيب سوره‌هاى قرآن كريم به اين بحث پرداخته است.
محقق كتاب در پاورقى (ص 131) توضيح مختصرى در باره اين موضوع داده است كه تفصيل آن بدين شرح است: دانشمندان علم قرائات براى بازشناسى قرائت‌ها و تفكيك آنها از يكديگر و پيدا كردن نقاط اشتراك و افتراق آنها، دو دسته قاعده وضع كرده‌اند: الف. اصول «أصولُ القاري»؛ ب. فروع (فَرشُ الحروف).
الف. اصول: جمع اصل و آن عبارت از قاعده‌اى كلى است كه از قواعد جزيى زيرمجموعه خود استنتاج شده و بر آن جزئيات منطبق است. با توجه به اين تعريف، قواعد كلّى قرائات هريك از قرّاء سبعه را اصول آن قارى ناميده‌اند؛ چرا كه تحت ضابطه‌اى مشخص به‌صورت قواعدى كلى درآمده است؛ به‌عنوان مثال، قاعده «نقل و حذف» در قرائت نافع به روايت ورش يكى از اصول قرائت وى مى‌باشد و قاعده «اِشْمامِ خَلْطِ حرف به حرف» نيز اصلى از اصول قراءت حمزه است.
ب. فروع (فرش الحروف): در اصطلاح علم قرائات، به فروع، «فرش الحروف» هم اطلاق مى‌شود. فرش به معناى نشر و بسط است و كلمه حروف، جمع «حرف» بوده و در اينجا معناى قرائت مى‌دهد، پس وقتى گفته مى شود: «حرفُ حمزه، حرفُ نافع» در اصطلاح؛ يعنى قرائت حمزه و قرائت نافع.
مراد از فروع يا فرش الحروف، احكام و قواعد خاصى است كه موارد آن در قرائت هر قارى، به‌صورت كلى جارى نيست، بلكه اختصاص به موارد جزيى و استثنايى دارد؛ به عبارت ديگر در قرآن كريم كلماتى وجود دارد كه علاوه بر پراكنده بودن در سوره‌هاى مختلف قرآن، تلفظ آنها تحت قاعده‌اى معين و مشخص درنمى‌آيد (علامى، ابوالفضل).
اولين سوره‌اى كه اين مبحث در آن بررسى شده سوره فاتحةالكتاب است؛ به‌عنوان نمونه عاصم، كسائى، خلف و يعقوب كلمه «مالك» را با الف قرائت كرده‌اند (متن كتاب، ص 131).
آخرين فرش الحرفى كه نويسنده در كتاب ذكر كرده است، به اختلاف قرائت «كفوا أحد» اختصاص دارد كه از آن جمله حمزه و اسماعيل و خلف و يعقوب، به سكون فاء و همزه قرائت كرده‌اند (همان، ص 353).
وضعيت كتاب
در انتهاى كتاب، فهرست اعلام، منابع و مراجع و نيز فهرست مطالب آمده است. محقق اثر، در پاورقى‌هاى كتاب، الفاظ، عبارات و اصطلاحات نويسنده را شرح و توضيح بيشترى داده و منابعى كه خواننده مى‌تواند به آنها مراجعه كند را ذكر كرده است.
منابع مقاله
1. مقدمه و متن كتاب.
2. علامى، ابوالفضل، مقاله علم قرائات، علم تجويد و رابطه آنها، مركز مطالعات و پاسخ‌گويى به شبهات حوزه علميه قم (انديشه قم)، به آدرس اينترنتى: http://www.andisheqom.com/Files/qurantajvid.php?idVeiw 4147&level 4&subid 4147
پیوندها
مطالعه کتاب إرشاد المبتدي و تذکرة المنتهي في القراءات العشر در پایگاه کتابخانه دیجیتال نور