بررسی و تحقیق در جنبش مشروطیت ایران

‏بررسی و تحقیق در جنبش مشروطیت ایران
پدیدآوران	جعفريان، رسول (نويسنده)
عنوان‌های دیگر	بررسي کامل ابعاد تحصن مشروطه خواهان در سفارت انگليس
ناشر	طوس
مکان نشر	ايران - قم
سال نشر	مجلد1: 1369ش ,
موضوع	ايران - تاريخ - انقلاب مشروطه، 1324 - 1327ق. - تحصن و بست، 1324ق. ايران - تاريخ - انقلاب مشروطه، 1324 - 1327ق. - دخالت انگلستان
زبان	فارسي
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏‏DSR‎‏ ‎‏1421‎‏ ‎‏/‎‏ج‎‏7‎‏ب‎‏4

بررسی و تحقیق در جنبش مشروطیت ایران، اثر رسول جعفریان، کتابی است پیرامون بررسی کامل ابعاد تحصن مشروطه‎خواهان در سفارت انگلیس.

ساختار

کتاب با دو مقدمه از مؤلف و رضا داوری آغاز و مطالب در چهارده فصل، تنظیم شده است.

گزارش محتوا

در مقدمه مؤلف، به ضرورت شناخت جریانات فلسفی و فکری در درون تحولات سیاسی به‎منظور بررسی جریانات تاریخی، اشاره شده و در مقدمه دوم، توضیحاتی پیرامون جنبش مشروطیت و موافقان و مخالفان آن، ارائه گردیده است.

فصل اول، مقدماتی است در شناخت جنبش مشروطه؛ ازاین‎رو، ابتدا رابطه علما با جنبش مشروطه مورد بررسی قرار گرفته و سپس به بحث پیرامون رابطه مشروطه با استبداد و استعمار، حرکت مشروطه‎خواهی و ابعاد آن، نقش انگلیسی‎ها در تحولات ایران عصر قاجار و مشروطه و منورالفکرها پرداخته شده است. نویسنده بر این باور است که نقش اول و اساسی در جنبش آزادی‎خواهانه و عدالت‎خواهانه مردم در مشروطه را علما برعهده داشته و با نفوذ روحانی خود در جامعه و سابقه‎ای که به دلیل همین نفوذ معنوی از آن برخوردار بودند، توانستند جنبشی را علیه حکومت ظالمانه قاجار به وجود آورند. آنچه نویسنده در این فصل به دنبال آن است، پرداختن به این موضوع است که علما به کدامین بخش مشروطه تعلق دارند و آنها مدافع چه کسی بوده و مبارزه‎شان با چه کسانی بود؟.

در فصل دوم، نگاهی شده است به سابقه تحصن در سفارتخانه‎های خارجی. به اعتقاد نویسنده، تحصن در سفارتخانه انگلیس در تهران، حساس‎ترین و اساسی‎ترین مرحله در پیدایش حرکت مشروطه‎خواهی - نه عدالت‎خواهی - است. به باور وی، اهمیت این تحصن در رشد این جنبش و باور کردن آن، باعث شده تا موافق و مخالف، پیرامون آن اظهار نظر کرده و نتایجی از آن برگیرند و سابقه تحصن در ایران و نیز سفارتخانه‎های خارجی را بررسی کنند تا به‎نحوی در تبیین این مسئله، یاری‎شان کند. وی معتقد است ساده‎ترین حکمی که موافقان مشروطه در حل این قضیه صادر کرده‎اند، این است که تحصن در ایران، امری معمول بوده و ازاین‎رو، نمی‎بایست تعجبی نسبت به تحصن در سفارت انگلیس از خود نشان داد و یا آن را دلیل بر ابهام و ایهامی در واقعه مشروطه دانست.

در فصل سوم، به موضوع تصمیم‎گیری برای رفتن به سفارت، پرداخته شده است. از مسائلی که پیرامون آن اختلاف است، تصمیم‎گیری در رفتن به سفارت است. این مسئله، جدای از آنچه مربوط به خود همین مسئله می‎شود، ارتباط آن با برخی از قضاوت‎ها و دیدگاه‎ها راجع به اشخاص و قضایای دیگر است؛ به‎طوری‎که داشتن دیدگاه خاصی در اینجا، ما را رودر‎روی مشکلات دیگری قرار خواهد داد که به‎سادگی نمی‎توان درباره آنها قضاوت کرد.

در فصل چهارم، به بررسی موضع سفارت در برابر درخواست تحصن پرداخته شده است. به اعتقاد نویسنده، نگاهی به سیاست انگلیس در قبال روسیه، نشان می‎دهد که آنها در پی نفوذ بیشتری در امور سیاسی ایران بوده‎اند؛ به‎خصوص که با افزایش قدرت روس‎ها، آنها ضعف بیشتری احساس کرده و به‎ دنبال جبران آن بودند.

در فصول گذشته کتاب، درباره موضع سفارت در برابر درخواست تحصن سخن گفته شد و در فصل پنجم، به‎منظور بررسی همکاری اعضای سفارت با متحصنین، آنچه را که از اسناد رسمی و غیر رسمی در مورد برخورد سفارت با متحصنین پس از استقرار آنها در سفارت ذکر شده، آورده شده است. این برخوردها که در قالب «حمایت کامل از متحصنین» قابل طرح است، یکی از تکیه‎گاه‎های اصلی مباحث این فصل تلقی می‎شود.

فصل ششم، به بررسی این موضوع اختصاص یافته است که در سفارت چه گذشت. نویسنده بر این باور است که نشان دادن آنچه در داخل سفارت رخ داده، کمک فراوانی به درک مسئله مورد نظر کرده و درعین‎حال، ازآنجاکه موضوع کتاب، روشن ساختن وقایع مربوط به تحصن است، برای به تصویر کشیدن درست صحنه‎ها، آنچه که ناظران و گزارشگران آورده‎اند، ذکر گردیده است.

در فصل هفتم، چگونگی ارتباط انگلیس با متحصنین قم، مورد بحث قرار گرفته است. نویسنده یکی از راه‎های نفوذ استعمار انگلیس را بهره‎گیری از امتیاز کشیدن خطوط تلگراف در ایران دانسته است که شمال و جنوب و غرب و شرق را به هم متصل کرده و در اکثر شهرهای مهم، دفاتری ایجاد کرده بود. در این دفاتر، خدمه انگلیسی و هندی، کار اداره این مراکز را برعهده داشته و به‎طور کامل، به‎صورت یک سیستم اطلاعاتی از هر جهت، در خدمت سفارت انگلیس در تهران بودند. به باور وی، اهمیت نقش آنان در انتقال اطلاعات، علت مهمی در کسب این اطلاعات و جمع‎آوری اخبار پیرامون مسائل مختلف برای انگلیسی‎ها بود و در واقع این ادارات، حکم قونسولخانه کوچکی را داشت که کارهای قونسولی را تحت لوای اداره تلگراف‎خانه، انجام می‎داد. سیم تلگراف، گویا دو خط داشته است: یکی مربوط به کمپانی هند و اروپا بوده و دیگری مربوط به دولت ایران که تنها میان بعضی از شهرها بوده است و گویا در میانه برخی شهرها، دو سیم بوده است: یکی تلگراف‎خانه انگلیس و دیگر تلگراف‎خانه دولتی.

در فصل هشتم، دیدگاه‎ها درباره تحصن و دخالت انگلیسی‎ها در جنبش عدالت‎خواهی مردم، بررسی شده است. بسیاری از موافقان و مخالفان مشروطه، درباره دخالت انگلیسی‎ها در امر نهضت مردم، سخنانی را ابراز کرده‎اند. آنها هرکدام بر اساس دیدگاه‎های مشخصی که داشته‎اند، این مسئله را مورد نظر قرار داده‎اند؛ موافقان برای هشدار در امر نهضت، مخالفان برای کوبیدن آن و تحلیل‎گران لابد به قصد تبیین واقعیت قضیه، آن‎گونه که خود معتقد بوده‎اند. نویسنده در این‎باره، به تناسب، نقل‎های افراد مختلف را آورده و در بعضی موارد، تذکراتی پیرامون آنها داده است. وی معتقد است در واقع بسیاری از اینها، بااینکه از موافقان مشروطه بوده‎اند، دخالت انگلیسیان را در امر مشروطه پذیرفته‎اند، اما اینکه چگونه با پذیرش این دخالت، باز از مشروطه جانب‎داری کرده‎اند، مسئله‎ای است که حداقل بخشی از پاسخ آن را باید در مواضع متناقض آنها، جستجو کرد؛ اضافه بر اینکه توجه به مشورطه به‎عنوان یک پدیده ضد استبدادی و عدم توجه به دخالت خارجی، باعث داشتن چنین موضعی از طرف آنان شده است.

فصل نهم، به موضوع ضمانت‎خواهی متحصنین از سفارت و تضمین سفارت برای آنها، اختصاص یافته است. این قسمت از کتاب، مربوط است به ضمانتی که سفارت از متحصنین گرفت تا سفارتخانه را ترک نکنند، اما مهم‎تر از آن، تضمینی است که مردم از سفارت خواستند؛ تضمینی که لزوم اجرای فرامین شاه را درباره مشروطیت، تأمین کند و نیز ضمانتی که سفارت داد تا خساراتی را که به متحصنین در ایام تحصن وارد شده، جبران نماید.

در فصل دهم، به بست‎نشینی در کنسولگری‎های انگلیس در سایر شهرها پرداخته شده است. بازتاب تحصن در سفارت انگلیس در تهران، در سایر شهرستان‎ها، هجوم مردم به کنسولگری‎ها بود. به باور نویسنده، این کار نشان محکمی است بر یک کار حساب شده‎ای که جریان «عدالت‎خواهی» مردم را به ‎سمت «مشروطه غربی» جهت می‎داد؛ زیرا به اعتقاد وی چگونه ممکن است که هم‎زمان و بی‎دلیل، تحصن در کنسولگری‎ها و مراکز ادارات تلگراف‎خانه وابسته به انگلیسی‎ها، صورت پذیرد، جز آنکه ریشه در جای مشخص و معینی داشته و هدایتی در کار نباشد.

در فصل یازدهم، به چگونگی ظهور مشروطه‎خواهی پرداخته شده است. یکی از مسائل بدیهی پیرامون حرکت مشروطه‎خواهی این است که از لحاظ درخواست علنی آن، تا قبل از بست‎نشینی در سفارت، اساسا مطرح نبوده است؛ مثلا در قضیه بست‎نشینی در عبدالعظیم و حتی بعد از آن، در حوادثی که رخ داده، تنها صحبت از عدالت‎خانه بوده و فراتر از آن، اندیشه‎ای در ذهن راهبران مردم نداشته است؛ حتی در عبدالعظیم ابتدا خواسته عدالت‎خانه نیز نبوده و در آنجا نیز طبق آنچه اظهار شده، به کمک سفیر عثمانی و واسطه‎گری او، عدالت‎خانه نیز اضافه شده است. به اعتقاد نویسنده، در واقع این به ‎معنای آن نیست که اندیشه عدالت‎خواهی مطرح نبوده، برعکس سال‎ها بود که از لحاظ عملی، قصه عدل و ظلم و ایجاد یک عدلیه مطرح بوده و حتی از زمان ناصرالدین شاه بدین طرف، سخن از اصلاح عدلیه و تشکیل عدالت‎خانه به‎ میان آمده بود.

در فصل دوازدهم، به برخی ایرادت پیرامون جنبش مشروطیت، پاسخ داده شده است؛ از جمله آنکه استاد حمید عنایت به‎خاطر توجهی که به ماهیت دینی مشروطه دارد، به کسانی که آن را ساخته دست بیگانگان می‎دانند، حمله کرده است. نویسنده در این‎باره به این نکته اشاره کرده است که پیوستگی حرکت مشروطه‎خواهی در مقطعی که دچار انحراف شد، ربطی به اصالت مردمی قیام و حتی جنبه مذهبی آن ندارد و اگر کسی با توجه به اصالت مردمی و دینی آن، آن را سالم از دخالت انگلیس می‎پندارد، در واقع دچار خلط شده است؛ زیرا روحانیت اقدامی در جهت مبارزه با ستمگری حکام کرد، اما این قیام در ادامه، در تحصن نزدیک به یک‎ماهه سفارت، تغییر ماهیت داد.

در دو فصل پایانی کتاب، ابتدا جنبش مشروطیت از دیدگاه امام خمینی(ره) مورد بررسی قرار گرفته و سپس، به مصاحبه با حاج محمدتقی بنکدار، اشاره شده است.

وضعیت کتاب

فهرست مطالب در ابتدا و فهرست منابع و مآخذ و اشخاص، در انتهای کتاب آمده است.

در پاورقی‎ها، علاوه بر ذکر منابع، به توضیح برخی از مطالب متن پرداخته شده است.

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب.