لوامع الحقائق في أصول العقائد

    از ویکی‌نور
    ‏لوامع الحقائق في أصول العقائد
    لوامع الحقائق في أصول العقائد
    پدیدآورانآشتياني، احمد (محقق)
    عنوان‌های دیگرلوامع الحقائق
    ناشرالمؤتمر العلامة الآشتياني (ره)، زهير
    مکان نشرايران - قم
    سال نشرمجلد1: 1390ش ,
    موضوعشيعه - اصول دين

    شيعه - اصول دين

    شيعه - عقايد

    نبوت - احاديث
    زبانفارسی عربی
    تعداد جلد1
    کد کنگره
    ‏‏BP‎‏ ‎‏211‎‏/‎‏5‎‏ ‎‏/‎‏آ‎‏5‎‏ل‎‏9‎‏

    لوامع الحقائق في أصول العقائد، اثر میرزا احمد آشتیانی (1261-1359ق)، در موضوع عقاید شیعه است که توسط محسن آشتیانی مورد تحقیق قرار گرفته است.

    ساختار

    کتاب با مقدمه محقق که بخش اعظم آن به خاندان آشتیانی اختصاص یافته، آغاز شده است. میرزا احمد آشتیانی کتاب را در چهارده‎ بخش‎ سامان‎ داده است؛ به این صورت که هریک از مباحث توحید‎ و نبوت‎ را در دو بخش و هریک از مباحث امامت و معاد را در پنج بخش مطرح کرده‎ است[۱].

    گزارش محتوا

    میرزا احمد، مطالب بحث توحید را در دو بخش مطرح می‎کند: بخش اول مربوط به وجود خال‎ است که از سه راه اثبات می‎شود و بخش د‎م در مورد صفات خالق است.

    راه اول برای اثبات وجود خالق که آن را راه «آیات انفسی» می‎نامد، همان خودشناسی و تأمل در نشانه‎ها و حکمت‎هایی است که در خلقت خود انسان وجود دارد. اگر هر انسان عاقل و منصفی کتاب وجود خود را مطالعه کند و مسیر خلقتش را از زمان انعقاد نطفه و حتی پیش از آن تا تبدیل‎شدنش به یک انسان تام الاعضاء را در نظر بگیرد، شک نخواهد کرد که این خلقت محیر العقول کار صانعی حکیم و خالقی علیم است[۲].

    راه دوم که مؤلف آن را راه «آیات آفاقی» می‎شمارد، جهان‎شناسی و تفکر در انتظام موجود بین اجزای عالم و آثار متغایر و درعین‎حال هماهنگ آن‎ها است.

    مؤلف در ادامه، راه سومی در پیش می‎گیرد که کاملاً فلسفی است. او در ابتدا این حقیقت را مسلم گرفته که هر موجود ممکنی یک زوج ترکیبی است؛ یعنی دارای یک ‎جهت «ما به الامتياز» و شخصی است که ماهیت اوست و یک‎ جهت «ما به الاشتراك» و نوعی است که وجود اوست. از طرفی هیچ‎کدام از ماهیت و وجود امکانی نمی‎تواند علت و موجد خود یا دیگری باشد. لب دلیلی که علیت هرکدام از وجود و ماهیت نسبت به خودشان را نفی می‎کند، آن است که لازمه این امر، تقدم شیء بر خود است که به بداهت عقلی محال است. لُب دلیلی که علیت آن دو نسبت به یکدیگر را نفی می‎کند آن است که علیت، فرع سنخیت و تناسب است؛ درحالی‎که بین «وجود یک شیء» و «ماهیت خالی از وجود» هیچ‎گونه سنخیت و تناسبی نیست. او درنهایت نتیجه می‎گیرد که علت و موجد ماهیات و وجودات امکانی این عالم، تنها می‎تواند «وجودی مجرد از ماهیت» باشد که صفت امکان در او راه نداشته باشد و این وجودات ممکنه، از شئون افعال او باشند؛ یعنی خداوند متعال[۳].

    مؤلف پس از ذکر رئوس صفات ثبوتیه، یعنی علم، قدرت و حی بودن، تذکر می‎دهد که این صفات، عین ذات مقدس او هستند. سپس بعضی از صفات سلبیه، مانند تنزه از جسمیت و جسمانیت و از صفات و عوارض اجسام، مثل حد، زمان، مکان، بُعد و قرب مکانی را ذکر کرده و پس ‎از آن به‎طور خاص در مورد وحدانیت و علم خالق توضیح می‎دهد[۴].

    او در بحث وحدانیت با توجه به این حقیقت که مبدأ عالم جسم، ماورای آن و غیر مادی است، تأکید می‎کند که او ماهیت نداشته و صرف‎ الوجود است و وجود صرف، دومی و نظیری ندارد، بلکه یکتا و بی‎شریک است. سپس می‎افزاید: وحدت او وحدت حقه است؛ یعنی عین ذات او و غیر عارضی است؛ همچنان‎که وحدت او اطلاقی است؛ زیرا در عرض وجود او چیزی وجود ندارد که در برابر وحدت او متصف به کثرت شود. نتیجه آنکه وحدت او، وحدت حقه اطلاقی است[۵].

    وحدت حقه در اصطلاح فلاسفه در مورد واحدی است که عین وحدت است (موصوف، عین وصف وحدت است)؛ به‎خلاف وحدت غیر حقه که در مورد واحدی است که دارای وحدت است (موصوف، غیر وصف وحدت است)[۶].

    میرزا احمد بحث نبوت را نیز در دو مقام نبوت مطلقه و خاصه مطرح می‎کند. وی در بحث «نبوت مطلقه» پس از تأکید بر این حقیقت عقلی که بی‎هدف بودن خلقت بر صانع حکیم قبیح است، ثابت می‎کند: هدف اصلی خداوند از خلقت این عالم، رسیدن انسان‎ها - اشرف مخلوقات عالم - به اوج کمال معنوی و ساحت قرب الهی است که لازمه این هدف، بعثت پیامبران برای تعلیم و تربیت انسان‎ها است[۷].

    وی تشخیص صدق مدعی نبوت را تنها از دو راه ممکن می‎داند:

    1. خبرهای قطعی که پیامبران سابق در مورد او و نبوتش داده‎اند؛
    2. معجزاتی که به امر و اذن الهی برای اثبات نبوتش ارائه می‎کند[۸].

    نویسنده پس ‎از آن وارد مفصل‎ترین بخش کتاب، یعنی بحث «نبوت خاصه» و تعیین شخص نبی شده و می‎گوید: «پیامبر زمان ما که آخرین پیامبر خداست، حضرت محمد(ص) است و خداوند او را در زمانی که غالب افراد در فساد و تباهی بوده‎اند، از جزیرة العرب بر همه انسان‎ها مبعوث فرموده است». او در ادامه به‎اجمال به برگ‎هایی از تاریخ دعوت آن حضرت از قبیل هجرت مسلمین به حبشه، حصر در شعب ابی‎طالب، هجرت به مدینه و نهایتاً فتح مکه اشاره می‎کند. در ادامه برای اثبات نبوت آن حضرت، همان دو راه پیش‎گفته را پی می‎گیرد[۹].

    ایشان در بحث معجزه، به قرآن اشاره می‎کند و آن را در دو بخش پی می‎گیرد: بخش اول درباره این است که قرآن به‎عنوان یک معجزه بر نبوت حضرت محمد(ص) دلالت دارد. قرآن کریم در آیات مختلفی تحدی نموده و همه منکرانش را به مبارزه طلبیده که هرکس می‎تواند لااقل سوره‎‎ای مانند سور قرآن بیاورد[۱۰].

    بخش دوم در وجوه اعجاز قرآن است که حداقل از شش‎ جهت قابل بررسی است:

    1. فصاحت و بلاغت؛
    2. اسلوب بدیع و تأثیرگذار؛
    3. خبر دادن از گذشتگان؛
    4. خبر دادن از اسرار؛
    5. خبر دادن از آیندگان؛
    6. معارف مافوق بشری[۱۱].

    میرزا احمد پس‎ از آنکه امامت را به‎عنوان «ریاست عام الهی در امور دین و دنیا به جانشینی پیامبر‎(ص)» تعریف می‎کند، مباحث اصلی این بخش را طی چهار مطلب پی می‎گیرد که عبارتند از: لزوم امام، صفات امام، طریق تعیین امام و امامت خاصه[۱۲].

    مؤلف در بحث امامت خاصه می‎گوید: بنا بر مذهب حق اثناعشری، امام و جانشین برحق رسول خدا‎(ص)، امیرالمؤمنین علی بن ابی‎طالب(ع) و یازده امام پس از او از نسل او هستند و آخرین آن‎ها مهدی منتظر(عج) است که غائب بوده و روزی با ظهورش زمین را پر از عدل و داد خواهد نمود. امامیه برای اعتقاد خود علاوه بر دو دلیل فوق، یعنی تصریح رسول خدا(ع) به امامت ایشان که در روایات متعددی است و ظهور معجزات از طرف ائمه اهل‎بیت که بسیار نقل شده است، دلیل سومی دارند و آن مختص بودن دو صفت لازم برای امامت، یعنی عصمت و افضلیت، به علی بن ابی‎طالب(ع) و فرزندان اوست که امامت ایشان را اثبات و خلافت دیگران را نفی می‎کند. نازل شدن آیه تطهیر در حق اهل‎بیت رسول خدا(ص)، یعنی علی(ع) و فاطمه(س) و فرزندانشان، بهترین دلیل بر طهارت باطنی و عصمت ایشان است. از طرف دیگر مسلمین اتفاق‎ نظر دارند که خلفای سه‎گانه دارای صفت عصمت نبوده‎اند. بهترین دلیل بر این مطلب آن است که به شهادت تاریخ آن‎ها قبل از مسلمان شدن کافر و بت‎پرست بوده‎اند[۱۳].

    دلایل متنوع و متعددی نیز بر افضلیت علی بن ابی‎طالب(ع) بر دیگر مردم، پس از پیامبر(ص) وجود دارد. از روشن‎ترین آیات قرآنی که گواه بر این مطلب است، آیه مباهله است که به ‎اتفاق مفسرین منظور از «أنفسنا» در آن علی بن ابی‎طالب(ع) است. بدیهی است اینکه خداوند او را به‎منزله نفس پیامبر (خود پیامبر) قرار داده، بالاترین مقام برای او پس از پیامبر(ص) است[۱۴].

    از پیامبر مکرم اسلام(ص) نیز روایات بسیاری نقل شده که همگی آن‎ها من‎حیث‎المجموع و برخی از آن‎ها به‎تنهایی، افضل بودن علی بن ابی‎طالب(ع) را بر دیگران ثابت می‎کند. مؤلف به حدود چهارده‎روایت از آن‎ها استدلال کرده است که فضایل بسیاری از جمله موارد زیر را به‎روشنی در شأن علی بن ابی‎طالب(ع) ثابت می‎کند[۱۵].

    مؤلف پس از تبیین ادله امامیه، «دلیل اهل سنت» بر صحت و حقانیت خلافت ابوبکر را به‎صورت یک قیاس منطقی نقل می‎کند: کبری: رسول خدا(ص) فرموده‎اند: «امت من بر خطا اجتماع نمی‎کنند». صغری: امت ایشان بعد از رحلتش بر خلافت ابوبکر اجتماع کردند. نتیجه: خلافت ابوبکر غیر خطا و حق بوده است. او پس از نقل استدلال، هر دو مقدمه قیاس را ابطال می‎کند[۱۶].

    مؤلف، مبحث امامت را با عباراتی از رساله نور الهداية محقق مستبصر، علامه جلال‎الدین دوانی در مورد حقانیت مذهب امامیه و ابطال مذهب غیر امامیه پایان می‎دهد[۱۷].

    میرزا احمد در ابتدای مبحث معاد، معنای قیامت کبری و قیامت صغری را روشن می‎کند و می‎گوید: اولی که همان معاد است، عبارت است از «عود روح به جسم مادی خود برای رسیدن به جزای اعمالش» و دومی که همان عالم برزخ است، به معنای «تعلق روح به یک قالب مثالی است در عالم برزخ؛ یعنی عالم مابین دنیا و آخرت». او سپس به نقل و شرح بعضی از آیات و روایات مربوط به قیامت صغری و عالم برزخ می‎پردازد و مطالب این مبحث را در چهار بخشِ تجرد روح، لزوم معاد، معاد جسمانی و شبهات معاد پی می‎گیرد[۱۸].

    میرزا احمد در پایان به طرح و رد «دو شبهه» از شبهاتی که منکران معاد مطرح کرده‎اند، می‎پردازد. ایشان ابتدا به شبهه آکل و مأکول، سپس به شبهه اجتماع دو روح می‎پردازد.

    او شبهه اجتماع دو روح را چنین منقح می‎کند: وقتی ‎که در روز حشر اعضای هر بدن به‎طور کامل جمع شوند و هیچ مانعی برای حیات آن‎ها وجود نداشته باشد، بالطبع این بدن‎ها به ارواحی تعلق خواهند گرفت. از طرف دیگر چنانچه ارواح قبلی این بدن‎ها که علی الفرض در عالم برزخ به قالب‎های مثالی تعلق پیدا نموده‎اند نیز به همین بدن‎های مادی کامل‎شده بازگردند، آنگاه هر بدن دارای دو روح خواهد شد و این قطعاً باطل است.

    جواب این است که هر بدنی تنها «قابلیت تعلق» یک روح خاص را داراست؛ بنابراین وقتی‎که اعضای یک بدن در روز حشر کامل شد، تنها همان روح سابق که مربوط و متناسب و هم‎سنخ با آن بدن است، به آن تعلق خواهد گرفت و نه غیر آن؛ لذا هرگز اجتماع دو روح در یک بدن پیش نخواهد آمد[۱۹].

    وضعیت کتاب

    فهرست مطالب، در آغاز کتاب ذکر شده است. پاورقی‎ها به ذکر آدرس آیات و روایات و توضیح پاره‎ای از مطالب متن، اختصاص یافته است.

    پانویس

    1. منتظران اصل، محسن، 51
    2. همان، ص122-123
    3. همان، ص123
    4. همان، ص125
    5. همان
    6. همان
    7. همان، ص127
    8. همان
    9. همان
    10. همان، ص128
    11. همان، ص128-129
    12. همان، ص130
    13. همان، ص132
    14. همان، ص132
    15. همان، ص133
    16. همان
    17. همان
    18. ر.ک: همان، ص134
    19. ر.ک: همان، ص138

    منابع مقاله

    منتظران اصل، محسن، «اعتقادات امامیه در کلام میرزا احمد آشتیانی؛ کاوشی بر محور لوامع الحقائق في أصول العقائد»، هفت ‎آسمان، زمستان 1390، شماره 52، درج در پایگاه مجلات تخصصی نور (نورمگز)، به آدرس: http://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/986536

    وابسته‌ها