سفرنامه تاورنیه (ترجمه شیرانی)
كتاب «سفرنامه تاورنيه»، تألیف تاورنيه به زبان فارسى از سفر مؤلف اروپايى به ايران مى‌باشد. تاورنيه يكى از بزرگترين سياحان قرن هفدهم ميلادى است كه در شناساندن ايران به بيگانگان و به خصوص فرانسويان نقش زيادى ايفا كرده است. حقيقت‌بينى و موشكافى وى در اين سفرنامه، به طوري است كه همه جا كاملا به چشم مي‌خورد و خواننده را به تحسين وا مى‌دارد.
| سفرنامه تاورنیه، شیرانی | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | شیرانی، حمید (مترجم) تاورنیه، ژان باتیست (نويسنده) |
| ناشر | نيلوفر |
| مکان نشر | تهران - ایران |
| سال نشر | 1383 ش |
| چاپ | 1 |
| شابک | 964-448-217-4 |
| موضوع | ایران - اوضاع اجتماع - قرن 11ق.
ایران - سیر و سیاحت - قرن 11ق. تاورنیه، ژان باتیست، 1605- 1689م. |
| زبان | فارسی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | DSR 1223 /ت2س7 |
تاورنيه مطمئنا ايران را بهتر از ايرانيان همزمان خويش شناخته است، زيرا در شش سفر طولانى كه به ايران داشته، با نظرى دقيق نسبت به همه امور، از بزرگترين مسائل تا كوچك‌ترين آنها توجه كرده و با صراحت و صداقت آنچه ديده و در اطرافش گذشته به رشته تحرير در آورده است. بدون شك تاورنيه از سياحان همزمان و جهانگردان بعد از خود ارزش و اهميت بيشترى دارد، زيرا: تعداد مسافرت‌ها و مدت اقامتش در هر يك از اين اسفار خيلى بيشتر از ديگران بوده است، و حق تقدم او نسبت به جهانگردان آن زمان حتى شاردن او را برتر مى‌سازد به اضافه در دوره‌اى اقدام به اين مسافرت‌ها نموده كه عظمت و جلال ايران به آخرين حد خود رسيده و هنر و صنعت ايرانى مراحل كمال خود را مى‌پيموده است. همچنين شرح راه‌ها، شهرها، دهات، گفتگوها و برخوردها و حوادث را با اسلوبى دقيق و همه جانبه و مبسوط بيان نموده است. در همه سفرهايش نقاش مخصوصى به دنبال آورده كه شاهكارهاى معمارى، نقشه شهرها، قلاع، پل‌ها، البسه مخصوص ايرانيان و حتى وسائل ساده زندگى آن دوره را ترسيم نموده است.
و ما از بركت همين علاقه است كه اكنون حداقل آن همه شاهكار هنرى را با آنكه اغلب نابود شده، بر روى تابلو در اين كتاب مى‌بينيم و مى‌ستاييم.
ساختار
كتاب داراى مقدمه چاپ دوم، مقدمه، نقشه مصنف، پنج كتاب، ضمائم و فهرست‌ها مى‌باشد. چون ترجمه اين كتاب در پنجاه سال قبل انجام گرديده است، از لحاظ نثر فارسى، لغات، طرز جمله‌بندى و بالاخره از نظر دستور زبان به وضع عجيبى آشفته بوده كه به وسيله محقق تا حدودى تصحيح شده است. ولى با اين حال نبايد از حق نبايد گذشت كه در پنجاه سال قبل ترجمه و نشر چنين كتابى، كارى بزرگ و قابل تحسين بوده است و بايد گفت همان گونه كه تاورنيه از جهانگردان پيشرو و بانى ايران‌شناسى نوين است، مترجم محترم اين كتاب نيز به سهم خود از پيشقراولان فن ترجمه در ايران مى‌باشد و همين امر بزرگترين افتخار براى مترجم كتاب است.
گزارش محتوا
مقدمه چاپ دوم درباره كتاب، مؤلف آن، نسخه كتاب گزارشى را ارائه مى‌دهد.
مقدمه مؤلف، عريضه‌اى است به لوى چهاردهم پادشاه فرانسه كه در آن گزارش مسافرت‌هاى خود را به عرض مى‌رساند.
بخش نقشه مصنف كه در آن جا به طور اختصار شرح مسافرت‌هاى خود را كه در قطعات اروپا تا اسلانبول كرده، نوشته است. اين بخش اين گونه آغاز مى‌شود: «اگر تعليمات اوليه شخص بمنزله تولد ثانوى باشد من مى‌توانم بگويم كه من با ميل مسافرت متولد شده‌ام. پدر من معروف بود كه در علم جغرافيا مهارتى دارد و اغلب مذاكراتى كه علماى اين فن در ايام طفوليت من با حضور من با پدرم مى‌كردند و من با كمال فرح استماع مى‌نمودم، مرا از همان اوقات مايل و مصمم كرد كه بروم اغلب اين ممالكى را كه روى نقشه شناخته‌ام، مشاهده و سياحت نمايم. در سن 22 سالگى قشنگ‌ترين نواحى اروپا را سياحت و سير كرده بودم؛ مثل فرانسه انگليس، هلاند، آلمان، سوئيس، لهستان، مجارستان، ايطاليا و زبان‌هايى را كه در آن ممالك بيشتر متداول است، به اندازه كافى حرف مى‌زدم...».
كتاب اول اين سفرنامه؛ شامل دوازده فصل مى‌باشد كه عناوين اين فصول عبارت است از: «فصل اول در بيان راه‌هاى مختلفه كه از پاريس به اصفهان پايتخت ايران مى‌رود از ايالات شمالى مملكت عثمانى، فصل دوم شرح راه اسلامبول به اصفهان كه مصنف در سفر اول خود همين راه را پيموده و به ايران رفته است، فصل سيم شرح بقيه راه اسلامبول به اصفهان از اوايل خاک ايران تا ايروان، فصل چهارم شرح دنباله راه از ايروان تا تبريز، فصل پنجم شرح دنباله راه بزرك اسلامبول به ايران از تبريز تا اصفهان از راه اردبيل و قزوين، فصل ششم دنباله راه معمولى تبريز به اصفهان از راه زنجان و سلطانيه و غيره،، فصل هشتم شرح و بيان سرقتى كه نزديك توكات براى مصنف روى داد و يك قسم پشم بسيار زيباى نادر كه مرتبه اول او به فرانسه آورد، فصل نهم شرح راه کرمان به اصفهان و بيان ثروت و تمول، فصل دهم شرح كاروان سراها و پليس كاروان‌ها، فصل يازدهم در بيان پرورش شتر و طبيعت و اقسام مختلفه آن و فصل دوازدهم در بيان مسكوكات ايران».
كتاب دوم اين سفرنامه نيز به ده فصل تقسيم مى‌شود كه فصول آن؛ شامل: «فصل اول شرح مسافرت ثانى مصنف از پاريس به اصفهان كه از كشتى نشستن در مارسيل به اسكندريه شروع مى‌شود، فصل دوم شرح شهر حلب كه امروز كرسى و پايتخت شام است، فصل سوم شرح راه‌هاى مختلفه عموما و راه صحرا خصوصا كه از حلب به اصفهان مى‌رود، فصل چهارم شرح راه اصفهان از بين النهرين و آشور كه راه سفر سوم مصنف است، فصل پنجم دنباله همان راه از نينوا تا اصفهان و داستان يك سفير كبير موسوم به دومينسيگو دوسانتيس، فصل ششم در بيان راهى كه مصنف در سفر چهارم آسيا پيش گرفت براى اينكه از پاريس به هرمز برود. دريانوردى از مارسيل به اسكندريه، فصل هفتم دنباله راهى كه مصنف در سفر چهارم آسيا پيش گرفت خاصه حركت در دجله از نينوا تا بابل، فصل هشتم دنباله همان راه از بغداد تا بصره و شرح مذهب عيسويان سنت ژان، فصل نهم دنباله همان راه از بصره تا هرمز و فصل دهم مسافرت پنجم مصنف و سرگذشت 4 نفر فرانسوى و فصل دهم مسافرت پنجم مصنف و سرگذشت 4 نفر فرانسوى».
كتاب سوم، در سيزده فصل: «فصل اول سفر ششم و آخر مصنف از حركت پاريس تا پياده شدن از كشتى در ازمير، فصل دوم دنباله سفر ششم مصنف از حركت ازمير تا اصفهان، فصل سيم راه حلب به تبريز از ديار بكرووان، فصل چهارم راه‌هاى ديگر حلب به تبريز از جزيره و جاهاى ديگر، فصل پنجم راه حلب باصفهان از صحراى صغير و كنكاور، فصل ششم راه ديگر اسلامبول به اصفهان از درياى سياه و شرح بعضى از شهرهاى اطراف آن، فصل هفتم راه ورشو به اصفهان از درياى سياه و راه اصفهان به مسكو با اسامى شهرهاى عمده و جزاير عثمانى مطابق لهجه و تلفظ عوام و ترك‌ها، فصل هشتم شرح تجارت جزيره كرت و ساير جزاير عمده اژه و شهرهاى يونان و كشتى‌هاى خداوندگار ترك، فصل نهم در باين اوضاع حليه گرجستان، فصل دهم در بيان اوضاع حاليه منگرلى، فصل يازدهم شرح كمانى و چركس و قلماق، فصل دوازدهم در بيان تشريفات و عادات اهالى كمانى و چركس و فصل سيزدهم شرح تاتارهاى كوچك موسوم به توكائى مجاور كمانى».
كتاب چهارم، در هيجده فصل «فصل اول در بيان وسعت ايران و تقسيم ايالات آن، فصل دوم شرح گل‌ها و ميوه‌هاى ايران و فيروزج و مرواريد آن، فصل سيم در بيان حيوانات بارى و اقسام ماهى‌ها و طيور ايران، فصل چهارم شرح ابنيه ايران، فصل پنجم شرح شهر اصفهان پايتخت كل ممالك پادشاه ايران، فصل ششم درباره جلفا، شهر كوچكى كه توسط رودخانه زاينده رود از اصفهان جدا شده است، فصل هفتم در بيان مذهب ايرانيها و مراسم عزادارى امام حسن و امام حسين(ع) و تشريفات عيد شتر،...».
كتاب پنج نيز در بيست و پنج فصل به وضع سياسى و تاريخى ايران مى‌پردازد. همانند: «فصل اول نژاد و سلسله پادشاه فعلى ايران، فصل دويم شرح بعضى از وقايع مخصوص كه فضايل و معايب سلاطين ايران را نشان مى‌دهد، از شاه عباس كبير تا شاه سليمان، فصل سيم در بيان بزرگترين اتفاقى كه در سلطنت شاه صفى اول روى داد خصوصا قتل امام قلى خان و سه پسرش فصل چهارم حكايت مهيج و غم‌انگيز رودلف اشتيدلر از اهل زوريخ كه در خدمت شاه صفى بوده است، فصل پنجم در بيان وقايع مخصوصى كه در سلطنت شاه عباس ثانى رويداد...».
بخش ضمايم كتاب نيز شامل دو مبحث پول‌هاى ايران و حركت زشت هلندى‌ها مى‌شود.
چنانكه محقق كتاب نيز به آن اشاره كرده است، تاورنيه نظير بيشتر تاريخ‌نويسان نكوشيده است كه تاريخ خود را تنها وقف جنگ‌ها و جدال‌ها و تعريف شاهان و بزرگان زمان خود كند؛ بلكه عميقا جامعه ايران عهد صفويه و عادات و رسوم و افكار و عقايد آنها را شناخته و بما نشان داده است، آداب و رسومي كه در هيچ يك از كتب فارسى دوران صفويه، حتى عهدهاى ما قبل و ما بعد آن نيز نمى‌توانيم يافت. تاورنيه حقايق عينى خارجى را عريان و بى‌پرده در سفرنامه خود منعكس مى‌نمايد و همين روش است كه سياحان بعد از او دنبال كردند و در طول سيصد سال ايران را آن چنان كه هست به جهانيان معرفى نمودند. تاورنيه نه تنها مى‌كوشد تا شرح مسافرت‌ها؛ راه‌ها و حوادث زمان خود را بيان كند. بلكه در اين كتاب، ما كم و بيش به تاريخ گذشته ايران و كشورهاى همجوار آشنا مى‌شويم.
دقت نظر تاورنيه و وسعت و عظمت ايران دوره صفوى او را مجبور مى‌كند كه بر روى جميع امور مربوط به اين كشور كنجكاو باشد، در اينجا ما به خوبى با كشورها و ايالات دست نشانده ايران، چون ارمنستان، گرجستان، قفقاز و غيره آشنا مى‌شويم و طرز حكومت، وضع لشگركشى، انواع سپاهيان و سلاح‌هاى مختلف، رفتار و عادات و رسوم مخصوص هر يك را مى‌شناسیم. تاورنيه دقيق‌ترين و مبسوطترين نقشه جغرافيايى دوران صفويه را بدست مى‌دهد و در ضمن ما را با جغرافياى اقتصادى و سياسى آن عهد عميقا آشنا مى‌سازد.
طرز حكومت دوران صفوى، وضع ادارات و تقسيمات مملكتى، طرز اداره قشون، وضع حكام و نوع حكومت آنها، تقسيمات دربارى و مشاغل دربارى، بودجه مملكتى و چگونگى درآمد و مصرف آن، وضع روحانيون و حدود اختيارات آنها، و خلاصه جميع امورى كه از لحاظ مادى و معنوى كشور وسيع ايران را تشكيل مى‌داده، كاريست كه تاورنيه از عهده معرفى آن به خوبى برآمده است.
به علاوه تاورنيه روحيه و مراسم و آداب ملل مختلف، اديان و مراسم خاص هر يك، ازدواج و اعمال كفن و دفن، اعياد و سوگوارى‌هاى ملى و مذهبى، طرز آموزش و پرورش، اخلاق و طرز رفتار طبقات مختلف را وسيعا به ما نشان مى‌دهد.
بالاخره شناساندن ايران به جهانيان، به خصوص در بهترين دوران تاريخش بزرگترين خدمتى است كه اين مستشرق بزرگ به ايران و ايرانيان انجام داده است.
وضعيت كتاب
حواشى كتاب آنچه مربوط به مترجم است، به نام (مترجم) و آنچه از مصحح است با كلمه (مصحح) بدون هيچ علامتى نشان داده شده است.
بخش فهرست‌هاى كتاب شامل فهرست مطالب و تصاوير مى‌باشد.
منابع مقاله
مقدمه و متن كتاب.