جهد المقل
| نام کتاب | جهد المقل |
|---|---|
| نام های دیگر کتاب | |
| پدیدآورندگان | حمد، سالم قدوری (محقق)
ساجقلی زاده، محمد بن ابی‌بکر (نويسنده) |
| زبان | عربی |
| کد کنگره | BP 79/6 /م4ج9 |
| موضوع | قرآن - تجوید |
| ناشر | دار عمار |
| مکان نشر | عمان - |
| سال نشر | 1429 ق یا 2008 م |
| کد اتوماسیون | AUTOMATIONCODE17739AUTOMATIONCODE |
معرفى اجمالى
جهد المُقِلّ، از آثار عربى محمد بن ابى‌بكر مرعشى مشهور به ساجقلى‌زاده (متوفاى 1150ق) است كه در آن به بحث و بررسى مباحث علم تجويد و آواشناسى پرداخته و همچنين تجويد سوره فاتحه را به‌صورت خاصّ بيان كرده است.
«سالم قدّورى الحمد» مصصح كتاب با افزودن مقدمه‌اى مفصل و عالمانه درباره شرح‌حال نويسنده و آثار او و كتاب حاضر و ويژگى‌هايش و نوآورى و نظريه‌هاى نويسنده منتشر ساخته است.
ساختار
كتاب حاضر، از مقدمه تفصيلى مصحّح و مقدمه روشى نويسنده و بعد متن اصلى كتاب مشتمل بر مقدمه علمى (در پنج فصل، مباحثى مانند: ماهيت، موضوع و حكم علم تجويد، بيان لحن و مسائلى كه بيان مخارج متوقف بر آن است)، يك مقصد (داراى 11 بحث: از جمله مخارج هفده‌گانه، صفات حروف، مواضع تفخيم و ترقيق راء و لام، ادغام، مدّ و قصر و همزه وصل و قطع)، خاتمه (تنبيهات و تحذيرات)، تجويد سوره فاتحه و رساله ياء است.
نويسنده در مقدمه روشى خودش، به اهتمام دانشمندان پيشين به علم تجويد و كم‌كارى علماى زمان خود در اين موضوع اشاره كرده و در ادامه مى‌نويسد: «پس كتابى در اين موضوع نوشتم كه شامل عموم مسائل آن به زبانى آسان ولى بدون مسامحه است تا شايد مورد نظر جويندگان قرار گيرد». وى سپس به منابع خود اشاره كرده و مى‌افزايد: «مسائل اين علم را از كتابهاى بسيارى برگرفتم؛ مانند: شرح علي قاري بر منظومه ابن جزري و شرح فرزند ابن جزرى بر اين كتاب و...»[۱]از آنجا كه نويسنده در موضوع آواشناسى و علم تجويد صاحب نظر است؛ در اين اثر از روش اجتهادى بهره گرفته و افزون بر بيان نظرات ديگران خودش نيز به انتقاد و اظهار نظر پرداخته است.
نويسنده كوشيده است كه بهترين اقوال را در زمينه علم تجويد و مخارج و صفات حروف توضيح دهد و مطالب را در حدّ متوسط بيان كند و از ايجاز مخلّ و اطناب مملّ بپرهيزد.
گزارش محتوا
درباره محتواى اين اثر چند نكته گفتنى است:
- نويسنده، اسامى امامان هفتگانه قرائت و راويانش را ذكر كرده و بعد افزوده است كه اغلب و بيشتر آنچه در اين كتاب ذكر مى‌كنم در مواردى كه قراى هفتگانه اختلاف دارند، عبارت از قرائت عاصم است و در مواردى كه روايت‌ها از عاصم مختلف است، روايت حفص را بيان مى‌كنم؛ زيرا اين دو در ديار ما معتبرند و بر اساس قرائت و روايت آن دو، نقطه‌گذارى و شكل‌هاى حروف مصحف‌هاى ما انجام شده است[۲]
- نويسنده در مورد ادغام يادآور شده است كه ادغامى كه در آن اتفاق نظر وجود دارد در عرف اهل تجويد نه صغير ناميده مى‌شود و نه كبير، همان‌طوركه هر كسى كه در كلام ابوشامه نظر كند مى‌يابد. آنگاه ادغام به تامّ و ناقص تقسيم مى‌شود. ادغام بنا بر نظر اهل زبان عربى به صورت تفصيلى در كتب تصريف بيان مى‌شود ولى مقصود در اين كتاب، بيان مواردى از ادغام است كه در قرآن واقع شده و قاريان و اهل اداء در آن، اتفاق يا اختلاف دارند. از موارد اختلافى نيز تنها ادغام صغير ذكر شده چراكه ادغام كبير در قرائت عاصم اصلاً واقع نشده است[۳]
- نويسنده بر آن است كه وقف بر ابتداى آيات سنت است؛ چون از امّ سلمه روايت شده است كه حضرت پيامبر(ص) هر گاه قرائت مى‌كرد، آيه آيه مى‌خواند. پس ظاهر اين حديث اين است كه مستحبّ است كه در آغاز هر آيه وقف شود، چه تعلق لفظى به بعدش وجود داشته باشد چه نباشد و اين همان قولى است كه بيهقى برگزيده است. ابوعمرو دانى هم گفته است كه هر چند اين نظر به نزد من محبوبتر است ولى اين نظر برخلاف نظر ارباب وقوف مانند سجاوندى و صاحب خلاصه و غير آن دو است[۴]
- يكى از نكته‌هاى جالبى كه نويسنده يادآور شده، عبارت از اين است: سزاوار است كه معلم اداى حروف و قرائت به شاگردانش بگويد كه در اداى برخى از حروف قرآن در بين مشايخ قرائت اختلاف است و من قرائت فلان را به شما آموزش مى‌دهم. من مى‌گويم كه آنچه در ديار ما معتبر و مورد توجه است عبارت از قرائت عاصم و روايت حفص از اوست[۵]
- شايان توجه است كه نويسنده در زمينه علم تجويد و آواشناسى صاحب‌نظر است به‌طورى‌كه او قرنها قبل با اعتماد به وسائلى ساده، مطالبى را بيان كرده است كه امروزه دانشمندان دوران ما با وسايل پيشرفته به آن رسيده و كشف كرده‌اند و به همين جهت همان‌طور كه مصحّح محترم كتاب نيز يادآور شده اثر حاضر منزلت بلندى در اين علم داراست[۶]
وضعيت كتاب
مصحح براى مستندسازى اين اثر، از بيش از يكصد كتاب از منابع گوناگون عربى قديم و جديد، خطى و چاپى بهره برده و بر آن تعليقاتى ارزنده نوشته است كه براى خواننده مى‌تواند راهگشا باشد. فهرست منابع و مطالب در انتهاى اثر آمده است. تصاويرى از صفحات آغاز و انجام نسخه‌هاى خطى كتاب را نيز آورده است.
مشخص نيست كه نويسنده نگارش كتاب حاضر را در چه تاريخى و در كجا به پايان رسانده است. آنچه در پايان كتاب آمده كه اين كتاب در شهر عينتاب در تاريخ رمضان سال 1188ق به پايان رسيد[۷]، مربوط به كاتب نسخه خطى است و نوشته مؤلف نيست.
پانويس
منابع مقاله
مقدمه و متن كتاب.