رسائل الثعالبي، أو، نثر النظم و حل العقد

رسائل الثعالبي اثر ابومنصور عبدالملك بن محمد بن اسماعيل ثعالبى نيشابورى (متوفى 429ق)، كتابى است دربردارنده چند اثر از ثعالبى به نام‌هاى «نثر النظم و حل العقد» در صناعت انشاء كه كتاب «الفوائد و القلائد» نيز در حاشيه آن آمده و كتاب «الكناية و التعريض» كه منتخبى است از كنايات ادباء و اشارات بلغاء.

رسائل الثعالبي، أو، نثر النظم و حل العقد
پدیدآوران	خاقانی، علی (مقدمه‌نويس) ثعالبی، عبدالملک بن محمد (نويسنده)
عنوان‌های دیگر	الکنایه و التعریض نثر النظم و حل العقد کتاب الفوائد والقلائد ... الفوائد والقلائد رسائل الثعالبی: الکنایه و التعریض
ناشر	مکتبة دار البیان
مکان نشر	بغداد - عراق
چاپ	1
موضوع	ادبیات عربی - قرن 5ق. نثر عربی - قرن 5ق.
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏PJA‎‏ ‎‏3914‎‏ ‎‏/‎‏ر‎‏5
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

اين آثار به زبان عربى و در اوايل قرن پنجم هجرى نوشته شده‌اند.

ساختار

كتاب با مقدمه على الخاقانى آغاز شده است. كتاب «نثر النظم و حل العقد» داراى سى و نه باب، كتاب «الفوائد و القلائد» داراى هشت باب و كتاب «الكناية و التعريض» نيز داراى هفت باب است.

نويسنده در لابه‌لاى متون كتاب، از اشعار شاعران بزرگ عرب، به شيوايى و زيبايى استفاده كرده است.

گزارش محتوا

در مقدمه، زندگى‌نامه مختصرى از ثعالبى آمده و توضيح مختصرى پيرامون آثار وى داده شده است

كتاب «نثر النظم و حل العقد» در صناعت انشاء تأليف گرديده است و داراى سى و نه باب است.

نويسنده، اين كتاب را به ابوالعباس خوارزم‌شاه تقديم نموده است

توضيحاتى از خود نويسنده به‌صورت حاشيه، در اطراف متن نوشته شده كه در آن‌ها، به تبيين بيشتر مطالب و تشريح آن‌ها پرداخته شده است.

نويسنده در نخستين باب كتاب، به بيان اهميت كتّاب و فضايل آثار ايشان پرداخته است. به نظر وى، طبقه كتّاب و اهميت ايشان، از شعرا بالاتر مى‌باشد؛ زيرا نوشتن قوانين و سنن ملوك، مراسلات حكومتى پيرامون خراج، عمارت بلاد و...، تحريص مردم بر اصلاح و جهاد و... بر عهده ايشان مى‌باشد

در ساير ابواب كتاب، پيرامون مسائل و عناوين زير، سخن به ميان آمده است: قلم؛ مكارم و جود؛ لطف سؤال؛ خلف وعده؛ شكر؛ اعتذار و استعطاف؛ قبول عذر؛ توقع فرج؛ قناعت؛ رزق؛ غربت و كراهت آن؛ پيرى و جوانى؛ زيارت و عيادت؛ عبادت؛ لطايف و امثال؛ اوصاف و تشبيهات؛ فصد و شرب دوا؛ بهار؛ خمريات؛ طول شب و روز و...

كتاب «الفوائد و القلائد» نيز در حاشيه همين كتاب بوده و مطالب آن در هشت باب و چندين فصل، تنظيم شده است. باب اول اين كتاب، پيرامون فضيلت علم و عقل مى‌باشد. نويسنده بر اين باور است كه علم، بهترين زينت و عقل، برترين بهره‌ها مى‌باشد

وى در فصل دوم، به بيان فضيلت زهد و عبادت پرداخته، پس از اشاره به آداب حفظ زبان و فصاحت در باب سوم، در باب چهارم به بيان شيوه‌ها و امور مربوط به ادب نفس و تربيت آن پرداختهو برخى از مكارم اخلاق را در باب پنجم، توضيح داده است

در باب ششم، از حسن سيرت و استعانت بر آن سخن گفته شدهو در باب هفتم، از حسن سياست و اعتدال در آن، بحث به ميان آمده استو در آخرين باب، حسن بلاغت و استعانت بر آن، توضيح و تشريح شده است

از ديگر مباحث مطرح‌شده در اين كتاب، عبارت است از: امثال، اقوال و كلمات قصار حضرت على(ع)؛ انشاء و مباحث مربوط به نحوه نگارش آن؛ نحوه كتابت؛ وصف شعر و شعراء؛ محاسن نظم و نثر؛ وصف بلغاء؛ تقسيم كلام به نظم و نثر؛ اوصاف بلاغت و خصوصيات كلام بليغ و...

كتاب «الكناية و التعريض»، منتخبى است از كنايات ادباء و اشارات بلغاء. اين كتاب نيز با مقدمه‌اى از على الخاقانى در اشاره به موضوع ابواب آن آغاز و مطالب آن در هفت باب، نظم يافته است. بااينكه اين كتاب در ادامه كتاب قبلى آمده، اما شماره‌گذارى صفحات آن ادامه كتاب قبلى نبوده و صفحات از نو شماره‌گذارى گرديده است

باب اول، در پنج فصل سامان يافته و در آن، كنايات مربوط به زنان، دختران و اهل حرم و مسائل، شوؤن و احوال ايشان آمده است

از جمله كناياتى كه اعراب در مورد زنان استفاده كرده و نويسنده به آن‌ها اشاره نموده است، عبارتند از: النعجة، الشاة، القلوص، السرحة، الحرث، الفراش، العتبة، القارورة، القوصرة، النعل، الغل، القيد، الظلة، الجارة. نويسنده در ادامه، به اشعارى كه در آن‌ها اين كنايات استفاده شده، اشاره نموده است

باب دوم نيز داراى پنج فصل بوده و پيرامون كناياتى است كه مربوط به پسران و كسانى كه علاقه‌مند به ايشان مى‌باشند، است. اين كنايات، مربوط به احتلام و ختان، پسر بودن، لواط و اهل آن، مدح و ذم خروج لحيه و روييدن موى صورت و... مى‌باشد

در باب سوم، در چهار فصل، مسائل مربوط به طعام، تهيه آن و مكان‌هاى صرف آن، خلاصه گرديده است

در باب چهارم، در قالب دوازده فصل، كنايات مربوط به زشتى‌ها و بلاها ذكر گرديده است. اين كنايات پيرامون موضوعات زير مى‌باشد: قبح و سواد؛ سنگينى و سردى؛ برص؛ بخل؛ كورى؛ معايب و اخلاق مذموم؛ ذم شعرا و شعر؛ سؤال و تكدى‌گرى؛ فقر و بدحالى؛ صناعات و شغل‌هاى پست و دنى و...

باب پنجم، داراى هشت فصل بوده و در آن كناياتى ذكر شده كه پيرامون مرض، پيرى، كهن‌سالى و مرگ مى‌باشد

در باب ششم، كناياتى ذكر گرديده كه به طعام، شراب و وقت و حال آن‌ها مربوط مى‌باشد. اين مطالب در دو فصل تنظيم شده است

در آخرين باب، كه داراى هفت فصل مى‌باشد، به فنون كنايه و تعريض و سياق و شرايط آن، اشاره گرديده است. از جمله كناياتى كه در اين باب آمده، عبارتند از كناياتى مربوط به: عزل، هزيمت، بعضى از الفاظ سلطانى، تفأل و تطيّر، مرمت بدن، كنايات اخبار النبى(ص)، ضد كنايه، كنايات اهل بغداد، برخى از فنون تعريض و...

وضعيت كتاب

فهرست مطالب هر كتاب، در انتهاى همان كتاب آمده است.

پاورقى‌ها بسيار اندك بوده و در آن‌ها برخى از كلمات متن، توضيح داده شده است.

منابع مقاله

مقدمه و متن كتاب.