منطق المشرقیین و القصیدة المزدوجة فی المنطق


نام کتاب	منطق المشرقیین و القصیدة المزدوجة فی المنطق
نام های دیگر کتاب
پدیدآورندگان	ابن‌سینا، حسین بن عبدالله (نويسنده)
زبان	عربی
کد کنگره	‏BC‎‏ ‎‏66‎‏ ‎‏/‎‏ع‎‏4‎‏الف‎‏2
موضوع	منطق - متون قدیمی تا قرن 14 شعر عربی - قرن 5ق. ابن سینا، حسین بن عبدالله، 370 - 428ق. - سرگذشت‌نامه
ناشر	کتابخانه عمومی آیت‌الله‌مرعشی نجفی(ره)
مکان نشر	قم - ایران
سال نشر	1364 هـ.ش یا 1405 هـ.ق
کد اتوماسیون	AUTOMATIONCODE1829AUTOMATIONCODE

منطق المشرقيين و القصيدة المزدوجة في المنطق

منطق المشرقيين و القصيدة المزدوجة في المنطق دو اثر منطقی ابوعلی حسین بن عبدالله سینا(259-416ق) به زبان عربی است که توسط انتشارات کتابخانه آیت‎الله‎العظمی مرعشی نجفی منتشر شده است. در ابتدای این اثر، مقدمه نشر آمده و به دنبال آن زندگینامه نویسنده آن به نقل از ابن ابی اصیبعة(حدود ۵۹۵- ۶۶۸ ق)، ابن خلکان(608-681ق)، جمال‎الدین قفطی(568-642ق) و دانشنامه بریتانیکا ارائه شده است. همچنان که از نام کتاب پیداست این جلد، از دو اثر ابن‎سینا تشکیل شده است که برخلاف نام کتاب، ابتدا «القصيدة المزدوجة في المنطق»، سپس متن «منطق المشرقیین» آمده است. بنابراین ما نیز طبق این نظم، این دو اثر را معرفی می‎کنیم:

القصيدة المزدوجة في المنطق

القصيدة المزدوجة في المنطق، تألیف ابوعلی حسین ‎ن عبدالله سینا(259-416ق) است که ایشان آراء منطقی خویش را به‎صورت منظوم به زبان عربی درآورده است. این اثر به همراه دیگر اثر ابن‎سینا در منطق به نام «منطق المشرقیین» در یک جلد توسط انتشارات کتابخانه آیت‎الله‎العظمی مرعشی نجفی منتشر شده است.

نام‎های دیگر این اثر

این اثر دارای نام‎های دیگری نیز است که الرجز المنطقی، القصیدة المصرعة، میزان النظر و ارجوزة فی المنطق از آن جمله است^[۱].

اهمیت این اثر

درباره اهمیت و جایگاه این اثر چنین گفته‎اند: از مشهورترین شـعرها در منطق می‎توان دو قصیده را نام برد؛ یکی القصیدة المزدوجة فی المنطق از ابن‎سینا و دیگری السلم المرونق فی المنطق از اخـضری^[۲].

انگیزه تألیف

ابوعلی سینا این اثر را به ابوالحسن سهل بن محمد سهلی تقدیم نموده است.

ساختار

القصیدة المزدوجة دارای 296 بیت است که در شانزده بخش تدوین شده است. نویسنده بعد از مقدمه، مباحث الفاظ را مطرح کرده است و چنین به نظر می‎رسد که بقیه بخش‎های این اثر مقسم بحث الفاظ واقع شده باشد.

گزارش محتوا

این اثر به‎صورت یک قصیده 296 بیتی است که ابن‎سینا مفاهیم مختلف علم منطق را به‎صورت شعر سروده است. نویسنده در مقدمه بعد از خطبه ابتدایی آن به این مطلب اشاره می‎کند که فطرت انسان به‎تنهایی برای رسیدن به‎حق کافی نیست؛ بلکه او باید مجهز به یک ابزار فکری بشود و با به‎کارگیری آن، فکر را از ضلالت و گمراهی خارج کند... که به آن علم منطق می‎گویند. علم منطق پایه و اساس بسیاری از علوم است که میراث ذوالقرنین به شمار می‎رود... برای به دست آوردن این فن، باید اصول و قوانین آن فرا گرفت. نویسنده در ادامه از انگیزه تألیف خود سخن به میان می‎آورد^[۳]. اولین بحث کتاب با مباحث الفاظ^[۴] آغاز می‎شود. نویسنده بعدازاین بحث، مباحث مقولات عشر^[۵] و اقسام قضایا^[۶] آورده است، سپس از اقسام استدلال^[۷] رونمایی کرده که قیاس، استقراء و تمثیل از آن جمله‎اند، در ادامه به صناعات خمس^[۸] یعنی برهان، جدل، خطابه، شعر و مغالطه پرداخته و در آخر درباره حد و رسم^[۹] مطالبی بیان نموده است.

وضعیت کتاب

کتاب دارای دو پاورقی است که پاورقی اول آن درباره ذوالقرنین^[۱۰] و پاورقی دوم آن چگونگی تلفظ یک لفظ^[۱۱] آمده است.

منطق المشرقيين

منطق المشرقيين، تألیف ابوعلی حسین بن عبدالله سینا(259-416ق)، بخشی از کتاب الحکمة المشرقیة اوست. این اثر در موضوع منطق و به زبان عربی است که به همراه دیگر اثر ابن سینا در منطق به نام «القصيدة المزدوجة في المنطق» در یک جلد توسط انتشارات کتابخانه آیت‎الله‎العظمی مرعشی نجفی منتشر شده است.

انگیزه تألیف

بوعلی در مقدمه کتاب منطق المشرقیین که بنابر نظر بسیاری از پژوهشگران، همان مقدمه کتاب فلسفه المشرقیة است با صراحت بیشتری در باب هدف خود از نگارش این کتاب سخن می‎گوید. او می‎نویسند: باآنکه به فضل سلف فاضل خود (ارسطو) معترفیم... حق آن بود که آیندگان هر رخنه‎ای را که در کار وی می‎یافتند، ترمیم کنند و اصولی را که وی پدید آورده بود، کامل سازند... امام هر کس که پس از ارسطو آمد، نتوانست خود را از قید این میراث برهاند. عمر این افراد یا در فهم آنچه ارسطو دریافته بود، صرف شد یا در تعصب بر خطاهای وی هدر گشت. وقت آنان به سخنان گذشتگان مشغول شد و فرصتی برای مراجعه به عقل خویش برای تصحیح و تنقیح و تکمیل کار پیشینیان نداشتند؛ اما شما ای یاران من، از احوال من نیک آگاهید... ترجیح دادم کتابی تألیف کنم که جامع اصول علمی درست باشد که آن را پس از تحقیق و تفکر بسیار و حدس دقیق استنباط کرده‎ام^[۱۲].

مخاطب این اثر

نویسنده در مقدمه مخاطب این اثر را کسانی همچون خود می‎داند و دراین‎باره چنین می‎گوید: ما این کتاب را تألیف نکردیم، مگر آنکه حقیقت را تنها بر نفس خود آشکار کنیم؛ یعنی بر کسانی که قائم‎مقام ما هستند؛ اما برای عامه مردم، در کتاب شفا مطالب بسیاری نوشته‎ایم ^[۱۳].

ساختار

این اثر ناتمام منطقی، با مقدمه آغاز شده و به دنبال آن بحث اقسام علوم مطرح شده است. این اثر با مباحث تناقض (نقیض موجبه مطلقه جزئیه) در باب قضایا (اقسام قضایا)، به‎صورت ناقص پایان یافته است.

گزارش محتوا

بوعلی، در مقدمه، به انگیزه خود اشاره نموده که در ابتدای این مقاله به آن اشاره شده است.

نویسنده بعد از ذکر اقسام علوم مباحث تصور و تصدیق را به معرض نمایش گذاشته است. او در بحث تصور، مباحثی از قبیل اقسام دلالت محمول بر موضوع، عام و خاص، اصناف تعریف، جنس و فصل؛ و... را مطرح نموده است. در بحث تصدیق نیز اصناف قضایا، اجزاء قضایا، اقسام قضیه حملیه، تناقض و اقسام آن و مباحث مرتبط با آن مطرح نموده است. متأسفانه این اثر به‎صورت ناقص به دست ما رسیده است و با پایان یافتن بحث نقیض موجبه مطلقه جزئیه به پایان می‎رسد^[۱۴].

نوآوری ابن‎سینا در این اثر

ارغنون معلم اول شامل شش بخش بود که بـا اضـافه دو رساله خطابه و شعر‎ و بـا افـزودن باب ایساغوجی فرفوریوس صـوری، منطقیات ارسطو بر نه بخش بالغ شد‎ و به‎صورت نه بخشی‎ نزد‎ متفکران مسلمان متداول گشت. منطقیانی چون فارابی، ابن رشد، ابوالعباس لوکری و خواجه طوسی در هـمین نـظام نه بخشی تحقیق می‎کرده‎اند. ولی ابن‎سینا در اشارات و منطق مشرقیین‎ خود، با الهام از تقسیم‎بندی علم به تصور و تصدیق که توسط فارابی در عیون المسایل مطرح شده بود و با توجه به ایـن‎که روش اکـتساب تصور و تـصدیق متمایز است، منطق را‎ به‎ دو بخش اصلی ناظـر به تصورات و تصدیقات تقسیم کرد و تبویب و فصل‎بندی منطـق ارسـطویی را از نه باب به دو باب رسانید^[۱۵].

مقولات ده‎گانه بنیاد‎ متافیزیکی‎ منطق نـه بـخشی ارسـطویی است. فارابی هم با این‎که علم را به تصور و تصدیق تقسیم می‎کند، منطقیاتش به‎صورت نه بخشی و حـاوی ‎ ‎مـقولات است؛ اما در منطق دو بخشی ابن‎سینا مبحث مقولات وجود ندارد و این یـکی از ابـتکارات پر ارج اسـت. او در بخش منطق‎ کتاب‎ حکمت‎ مشرقیه آشکارا روش دو بخشی‎ را‎ در‎ منطق پیش گرفته است. چنان‎که در ابـتدای کتاب منطق مشرقیین می‎نویسد: "ما می‎خواهیم بیان کنیم که چگونه از‎ اشیای‎ موجود‎ در اوهـام و اذهان خود به اشـیای نـامعلوم سیر کرده‎ و به‎واسطه معلومات پیشین خود معلومات دیگری را کسب می‎کنیم. اشیای حاصل در ذهن از طریق تصور نمودار می‎شوند و تصور‎ آن‎ها‎ از‎ دو حال خارج نیست یا تصور آن‎ها مجرد از حکم‎ و تصدیق است و یا ایـن‎که تصور آن‎ها همراه با حکم و تصدیق است". بعدها منطق‎دانان زیادی نظیر غزالی، بغدادی‎، فخر‎ رازی‎، خونجی، ارموی، تفتازانی، کاتبی قزوینی، میر سید شریف جرجانی، قطب‎الدین‎ رازی‎ و محقق دوانی از ایـن مـنطق نگاری دو بخشی ابن‎سینا تبعیت کرده‎اند^[۱۶].

منظور از مشرقی در این اثر چیست؟

می‎دانیم منطق مشرقی و فلسفه مشرقی اساساً در مقابل و در مقابله با منطق مغربی و فلسفه مغربی قابل طرح است. حال سؤال این است که منطق و فلسفه مغربی، دارای چه مشخصاتی است و پیروان آن، چه کسانی بوده‎اند؟

به‎رغم پاره‎ای از دیدگاه‎های مخالف، همانند نظر دکتر صفا باید گفت بدون تردید حکمای مغربی موردنظر ابن‎سینا مفسران و شارحان ارسطویی حوزه (مکتب) بغداد بوده‎اند که از آن جمله می‎توان به عبدالله بن طیب، ابن بطلان، ابوالفرج بغدادی و پیش از اینان متی بن یونس اشاره کرد... بوعلی قصد دارد به‎نقد علمی جریانی بپردازد که به مکتب بغداد شهرت یافته است. مکتبی که عمده فعالیتش را بر روی شرح و تفسیر کارهای پیشینیان استوار ساخته و با تعصب بر سنت، از ابداع ایده‎های جدید روی‎گردان و گریزان است. نقد این سنت مغربی در حوزه منطق نیز جاری که به منطق مشرقی شهرت یافته است. نیکولاس رشر، منطق دان و مورخ منطق شهیر معاصر، دراین‎باره می‎نویسد: ابن‎سینا در معارضه با رویکرد غربی مدرسه بغداد، کار خویش را در منطق به منطق مشرقی ملقب ساخت. این منطق شرقی که توسط ابن‎سینا حمایت می‎شد با منطق فارابی تفاوت‎هایی داشت و این تمایز نه در جوهر مطلب، بلکه در میزان تمایل و تأکیدی بود که نسبت به پیشینه ارسطویی ابراز می‎شد. انتقاد تند ابن‎سینا از فلاسفه مدرسه بغداد (در اصل مسیحیان)، سرانجام به تفکیک بین مشرقیین به رهبری ابن‎سینا و مغربیین یعنی کسانی که متمسک به آراء مدرسه بغداد بودند انجامید؛ اما باید متذکر شد که ابن‎سینا، فارابی را یک استثنا می‎دانست^[۱۷].

رویکرد شرقی ابن‎سینا دارای مشخصات زیر است:

استقلال رأی و پرهیز از تقلید علمی؛
صراحت و پرهیز از مسامحه و اغماض؛
عدم تعصب بر خطاهای ارسطو و ارسطوییان؛
تنقیح و تصحیح و تکمیل و توسیع آراء ارسطو؛
ابداع و تأسیس اصول جدید.

پذیرش رویکرد شرقی با مشخصه‎های مزبور توسط ابن‎سینا، به‎صورت طبیعی ابداعات منطقی فراوانی را چه در تکمیل و توسیع منطق ارسطویی و چه در افق‎های جدیدتر منطق موجب شد. بر این اساس دو نظریه قیاس اقترانی شرطی و نظریه موجهات زمانی، دو ابداع مهم در علم منطق از ابداعات ابن‎سینا به شمار می‎رود که عناصر مفهومی و تصورات بنیانی این دو نظریه، گرچه ریشه در مباحث منطقی ارسطو و رواقیون دارد؛ امام تأسیس نظام‎های منطقی مستقلی بر اساس آن‎ها، به تلاش علمی ابن‎سینا بر می‎گردد^[۱۸].

پانویس

↑ برخورداری، ص132
↑ نادرپور، هوشیار، ص53
↑ ر.ک: مقدمه مصنف، ص3-4
↑ ر.ک: متن کتاب، ص4-6
↑ ر.ک: همان، ص6-7
↑ ر.ک: همان، ص7-9
↑ ر.ک: همان، ص19-12
↑ ر.ک: همان، ص14-16
↑ ر.ک: همان، ص17
↑ ر.ک: همان، ص3
↑ ر.ک: همان، ص14
↑ ر.ک: مقدمه، ص2-4؛ نبوی، لطف‎الله، ص8
↑ ر.ک: همان، ص4؛ همان، ص12
↑ ر.ک: متن کتاب، ص82
↑ فایدیی، اکبر، ص70
↑ همان
↑ ر.ک: نبوی، لطف‎الله، ص8-9
↑ همان، ص9

منبع مقاله القصيدة المزدوجة في المنطق

مقدمه و متن کتاب؛
نادرپور، هوشیار، نقد و بررسی کتاب تطور المنطق العربی، کتاب ماه فلسفه، آبان 1388، شماره 26؛ درج در پایگاه مجلات تخصصی نور (نورمگز)، به آدرس:
http://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/780931
برخورداری، زینب، آثار منطقی ابن‎سینا، کتاب ماه فلسفه، مرداد 1389، شماره 35؛ درج در پایگاه مجلات تخصصی نور (نورمگز) به آدرس:

http://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/608604

منبع مقاله منطق المشرقيين

مقدمه و متن کتاب؛
نبوی، لطف‎الله، ابن‎سینا و منطق مشرقی، حکمت سینوی (مشکوه النور) دانشگاه امام صادق(ع) واحد خواهران، شماره 50، پاییز و زمستان 1392؛ درج در پایگاه حکمت سینوی(مشکوه النور) به آدرس:
http://avecinnianphilosophy.isuw.ac.ir/article_5596_8ff8290e7a8a01ab5f07a162e3ea0727.pdf
فایدیی، اکبر، نوآوری‎های منطقی ابن‎سینا و تأثیر آن در منطق ارسطویی، اندیشه دینی، زمستان 1388، شماره 13؛ درج در پایگاه مجلات تخصصی نور به آدرس:

http://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/61362

پیوندها

مطالعه کتاب منطق المشرقیین و القصیدة المزدوجة فی المنطق در پایگاه کتابخانه دیجیتال نور

[1] برخورداری، ص132

[2] نادرپور، هوشیار، ص53

[3] ر.ک: مقدمه مصنف، ص3-4

[4] ر.ک: متن کتاب، ص4-6

[5] ر.ک: همان، ص6-7

[6] ر.ک: همان، ص7-9

[7] ر.ک: همان، ص19-12

[8] ر.ک: همان، ص14-16

[9] ر.ک: همان، ص17

[10] ر.ک: همان، ص3

[11] ر.ک: همان، ص14

[12] ر.ک: مقدمه، ص2-4؛ نبوی، لطف‎الله، ص8

[13] ر.ک: همان، ص4؛ همان، ص12

[14] ر.ک: متن کتاب، ص82

[15] فایدیی، اکبر، ص70

[16] همان

[17] ر.ک: نبوی، لطف‎الله، ص8-9

[18] همان، ص9

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]