بلوغ القری في ذيل إتحاف الوری بأخبار أم القری
| بلوغ القري في ذيل إتحاف الوري بأخبار أم القري | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | ابن فهد، عبدالعزيز بن نجم (نويسنده)
محلبدي، عليان بن عبدالعالي (محقق) ابراهيم، صلاح‌الدين بن خليل (محقق) ابوالخيور، عبدالرحمن بن حسين (محقق) |
| ناشر | دار القاهرة |
| مکان نشر | مصر - قاهره |
| سال نشر | 2005م , 1425ق |
| شابک | 977-6048-19-6 |
| زبان | عربي |
| تعداد جلد | 4 |
درباره ذیل
بلوغ القری في ذيل إتحاف الوری بأخبار أم القری، اثر العز عبدالعزیز بن نجم بن فهد مکی می‌باشد.
این کتاب، آگاهی‌هایی را پیرامون رخدادهای مکه در فاصله رمضان 885ق تا ربیع‌الثانی 922ق، شامل رویدادهای سیاسی حکومت اشراف و حاکمان مکه، مناسبات سیاسی آنها با حکمرانان چَرکسی، وفیات و موالید بزرگان و شخصیت‌های مکه و رخدادهای اجتماعی و فرهنگی و اقتصادی ارائه داده است.
این اثر، در تکمیل گزارش‌های کتاب «إتحاف الوری» نوشته عمر بن فهد و با هدف استمرار بخشیدن به سنت تاریخ‌نگاری محلی مکه نگارش یافته است.[۱]
بغدادی نام این کتاب را «بلوغ القری بذيل إتحاف الوری» ثبت کرده و زرکلی آن را «بلوغ القری لذيل إتحاف الوری» آورده است. خود عز بن فهد نام کتابش را «بلوغ القری في ذيل إتحاف الوری» ضبط کرده است.[۲]
برخورد معتدل ابن فهد با ارباب قدرت و حکومت، داوری‌ها و گزارش‌های او را چشمگیر ساخته است. وی در برابر شریف برکات بن محمد (متوفی903ق) و دیگر حاکمان هم‌عصر خود، موضع مستقلی داشت و از نقد و تذکر درباره رفتارهای اشتباه حکومت وقت پرهیز نمی‌کرد. برای نمونه، در ذیل رویدادهای 887ق از جنگی یاده شده که برکات بن محمد با عرب‌های مطیر به راه انداخته بود تا بر اموال و املاک آنها تسلط یابد. ابن فهد پس از این گزارش می‌افزاید که این نبرد هنگامی رخ داده که میان شریف برکات و اعراب یادشده، معاهده صلح برقرار بوده است.[۳]
بیشتر اهمیت کتاب در آن است که این اثر، سنت خاندان فهد در تاریخ‌نویسی وقایع‌نگارانه مکه مکرمه را تداوم بخشیده و با تعمیق و گسترش این روش در تقویت اصول و مبانی آن نقشی اساسی ایفا کرده است. این سنت تاریخ‌نگاری محلی پس از او به دست فرزندش جارالله بن فهد ادامه یافته و پیش از او، پدرش با نگارش «إتحاف الوری»، بنیادهای این سبک تاریخ‌نویسی را سامان داده است.[۴]
اعتبار گزارش‌های این کتاب، یکی دیگر از ویژگی‌ها و امتیازات آن است. درست است که دیدگاه هر تاریخ‌نگار در ثبت وقایع کتاب او تأثیر دارد، اما درباره عز بن فهد، این حقیقت که او در مکه حضور داشته و رخدادها را از نزدیک دیده و از اسناد و مدارک سیاسی آگاهی موثق داشته، موجب افزایش اعتبار آگاهی‌های کتاب او می‌شود؛ زیرا گزارش‌های او بر پایه مشاهده و تجربه عینی است.[۵]
درباره اهمیت «بلوغ القری» همچنین آورده‌اند که این کتاب در گزارش از رویدادهای مکه، اخبار حج‌گزاری و وفیات و رخدادهای سیاسی، به تکمیل گزارش‌های ابن ایاس در «بدائع الزهور» پرداخته است. تاریخ‌نگاران و محققان تاریخ مکه از جمله عبدالله غازی از گزارش‌ها و آگاهی‌های کتاب «بلوغ القری» بسیار بهره برده‌اند.[۶]
از لحاظ موضوعی، این کتاب مشتمل بر تاریخ سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی مکه است. گزارش‌های ابن فهد بیانگر وضعیت مکه و تحولات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی مکه در نیمه دوم سده نهم قمری است. مصادر و مآخذ ابن فهد بیشتر از اسناد و فرمان‌های امیران و حکمرانان چَرکسی برای اشراف مکه و قضات و محتسبان و برخی بازرگانان مکه و نیز اخبار و گزارش‌های مسافران مکه، گزینش شده است. بیشتر مطالب کتاب بر پایه این‌گونه آگاهی‌ها و نیز اطلاعاتی است که از طریق مکاتبات خصوصی با شخصیت‌ها و دانشوران مکه مانند نامه گزارش‌گرانه شمس‌الدین سخاوی برای عز بن فهد و نیز اخباری که این افراد در اختیار وی گذاشته‌اند، به دست آمده است. ابن فهد به هیچ‌یک از تواریخ محلی قدیم و جدید مکه استناد نکرده است.[۷]
روش عز بن فهد در نگارش «بلوغ القری» شباهت بسیار به شیوه «إتحاف الوری» تألیف پدرش دارد و در واقع ادامه و استمرار کار او است. ویژگی مشترک هر دو کتاب، تدوین گاه‌شمارانه رخدادها بر پایه تقویم عربی است. البته در «إتحاف الوری» رویدادها به‌صورت سال‌شماری گزارش شده و در «بلوغ القری»، همه آگاهی‌ها بر پایه ماه‌های عربی تدوین یافته است. به اصطلاح روش عز بن فهد، رخدادنویسی ماه‌نگارانه است. او در این روش، به شکلی جزئی‌تر، هر رویداد و موضوع خبری را بر پایه روزهای هر ماه تنظیم می‌نماید. تفاوت دیگر در این است که در «إتحاف الوری» تنها گزارش «وفَیات» بزرگان و دانشوران مکه ضبط گشته و در این میان، توجهی ویژه به گزارش رخدادهای سیاسی اشراف آل برکات شده و برخی از گزارش‌های مربوط به مسجد الحرام هم آمده است؛ اما در «بلوغ القری»، وفیات و موالید به ترتیب هر ماه و با تفصیل گزارش گشته و رخدادهای جزئی دیگر نیز به آن افزوده شده است. گذشته از این، «بلوغ القری» معمولا به ثبت رخدادهای مهم از قبیل رفت‌وآمد شخصیت‌ها، مناسبات سیاسی، درگیری‌ها، آداب و رسم‌های مردم مکه، مسائل مربوط به اداره مسجد الحرام و کعبه و شهر مکه پرداخته و نویسنده کتاب، عهده‌دار گزارش همه رخدادهایی بوده که در فاصله رمضان 885ق تا ربیع‌الثانی 922ق در مکه روی داده است.[۸]
نویسنده هدف خود از نگارش این کتاب را به ضرورت ثبت عظمت‌ها و ارزش‌های مکه و روشن کردن ناشناخته‌های آن بازگردانده است.[۹]
«بلوغ القری» چینش موضوعی ندارد و به‌صورت گزارش خبری بر پایه عنصر زمان نوشته شده است؛ ازاین‌رو، در وصف محتوای آن، باید به دسته‌بندی موضوعی‌اش پرداخت. همه گزارش‌های کتاب را می‌توان در چهار مبحث کلی تنظیم و تحلیل کرد:
- وفیات و موالید:
- معمولا در گزارش‌ها مرسوم نیست که از تولدها و جشن‌های تولد یاد شود، اما نویسنده دست کم درباره افراد نزدیک و خویشاوندان و فرزندان دانشوران و اشراف و خاندان‌های معروف، گزارش‌های دست اول از تاریخ تولدها ارائه داده است. در موضوع وفیات، افزون بر تاریخ وفات زنان و مردان مکه اعم از شخصیت‌ها و دانشوران مکه و کارگزاران حکومتی، از مراسم کفن و دفن، محل دفن، خواندن نماز میت و حوادثی که در این‌گونه مراسم اتفاق می‌افتاده، گزارش شده است. در بیان وفیات حتی تاریخ وفات کودکان و نوزادان را هم نادیده نگرفته است. اهتمام مؤلف تنها به یادکرد وفات نام‌آوران شهر مکه اختصاص ندارد و گاه از افراد گمنام هم گزارش‌هایی داده است. البته اخبار وفیات اشراف و اعیان را با آگاهی‌های بیشتر آورده است. گاه پس از این مباحث، آگاهی‌هایی از سرنوشت فرزندان و منسوبان متوفی نیز داده است.[۱۰]
- اخبار سیاسی:
- مهم‌ترین و بیشترین گزارش‌های این موضوع درباره فرمان‌های حکومتی و جلساتی است که پس از رسیدن فرمان سلطان برای قرائت آن تشکیل می‌شود. از افراد حاضر در این جلسات و مباحث و رخدادهای پیرامون آن، مانند کوشش‌های حکومت اشراف و روش سیاسی و عملکرد محمد بن برکات و برکات بن محمد که در روزگار مؤلف بر مکه حکومت می‌کرده‌اند، خبرهای بسیار گزارش شده است. اقدامات نظامی شریف و بیرون رفتن او از شهر و اخبار مربوط به روابط اشراف و خویشاوندان حاکم، از گزارش‌های ثابت «بلوغ القری» است. از این گزارش‌ها به‌راحتی می‌توان سیمای سیاسی مکه در سده نهم قمری و تاریخ تحلیلی آن را دریافت. روابط و مناسبات شریف مکه با دانشوران و قضات و فقیهان مکه و نیز عزل و نصب افراد، در زمره اخبار سیاسی این کتاب قرار می‌گیرد. گزارش از عملکرد و کوشش‌های قضات که نقشی مهم در اداره شهر داشته‌اند، مورد توجه ابن فهد است. گزارش خلعت‌ها و هدایا به اشراف و مقام‌های حکومتی از سوی دولت حکمرانان چرکسی مصر، در این شمار است.[۱۱]
- اخبار فرهنگی و اجتماعی:
- کتاب حاوی آگاهی‌های ویژه از موسم‌های حج، آمدورفت کاروان‌ها و محمل‌ها، روابط و برخوردها و منازعات این کاروان‌ها، ناامنی راه‌ها و قتل و غارت‌ها، اخبار حج‌گزاری، مشکلات حاجیان و موضع متعصبانه بر ضد ایرانیان و شیعیان در مکه است.[۱۲]
- گزارش رخدادهای اقتصادی:
- کتاب مشتمل است بر اشاره به وضع اقتصادی شهر و آوردن اخبار گرانی‌ها، قحطی‌ها و خشک‌سالی‌های مکه و حتی توجه به اخبار خشک‌سالی و گرانی مصر.[۱۳]
کتاب بر پایه نسخ خطی گوناگون و با کوشش سه تن از محققان عرب با نام‌های صلاح‌الدین بن خلیل ابراهیم، عبدالرحمن بن حسین ابوالخیور و علیان بن عبدالعالی تصحیح شده و در چهار جلد با تعلیقات و حواشی مفصل منتشر شده است.[۱۴]
جلد چهارم به نمایه اعلام، کتاب‌ها، رخدادها و مکان‌ها اختصاص دارد. مقدمه مصححان کتاب درباره زندگی عز بن فهد، آثار، محیط سیاسی وی و اهمیت کتاب است. ارزش کار این محققان، افزون بر تصحیح و تهیه فهارس راهنما، افزودن تعلیقات علمی و مفیدی است که در پانوشت صفحات آورده‌اند. کمتر صفحه‌ای از کتاب، خالی از تعلیقه‌هایی در توضیح مفاهیم، نام‌ها و اعلام، توضیح رخدادهای تاریخی و سیاسی و تحقیق در اصطلاحات اداری عصر مَمالیک و چَراکسه است. محققان به‌درستی دریافته‌اند که کلمات و مفاهیم دیوانی و اداری مورد استفاده نویسنده «بلوغ القری»، در دوران ممالیک شکل گرفته‌اند. ازاین‌رو، از منابع دست اول و معتبر مانند «صبح الأعشی» قَلْقَشندی، «الضوء اللامع» سخاوی، «النجوم الزاهرة» ابن تغری بردی و «بدائع الزهور» ابن ایاس که بازتاب فرهنگ ویژه آن عصر و زمانه هستند، بهره برده و تعلیقاتی راهگشا بر «بلوغ القری» نگاشته‌اند.[۱۵]
پانويس
منابع مقاله
- مقدمه و متن کتاب.