علم کلام
| نام کتاب | علم کلام |
|---|---|
| نام های دیگر کتاب | |
| پدیدآورندگان | صفايي، احمد (نويسنده) |
| زبان | فارسي |
| کد کنگره | BP 211/5 /ص7ع8* |
| موضوع | نبوت
کلام شيعه اماميه - قرن 14 |
| ناشر | دانشگاه تهران |
| مکان نشر | ايران - تهران |
| سال نشر | مجلد1: 1374ش , |
| کد اتوماسیون | AUTOMATIONCODE18181AUTOMATIONCODE |
علم کلام، نوشته سید احمد صفایی، کتابی است با موضوع کلامی که در دو جلد به نگارش درآمده است. محتوای جلد اول کتاب در باب کلیات علم کلام، توحید، صفات الهی، عدل الهی، جبر و تفویض و کلام الهی است که در این راستا مؤلف به شبهات مطرحشده در این موضوعات پاسخ لازم را میدهد و جلد دوم کتاب در موضوع نبوت عامه است که در چندین بخش، ابتدا به ادله اثبات نبوت عامه و حقیقت و شرایط نبوت میپردازد، سپس درباره موانع نبوت مطالب خود را عرضه میدارد. این کتاب اساسا بهعنوان یک کتاب درسی برای دانشجویان دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران نوشته شده است.
انگیزه مؤلف از نگارش این کتاب این بوده که در واقع ایشان کتابهای قدیم علم کلام را کافی برای رفع نیاز دانشجویان امروز و درخور تحولات علمی عصر جدید نمیدانست، فلذا کتابی نو و مفید در این زمینه تألیف کرد که مورد توجه و استقبال دانشجویان و صاحبنظران علم کلام و حکمت الهی قرار گرفت.
ساختار
کتاب، دارای یک مقدمه است و محتوای جلد اول آن در سه بخش کلی مطرح شده است و هر فصل از بخشهای گوناگونی تشکیل شده و محتوای جلد دوم کتاب در پنج بخش به نگارش درآمده است.
مؤلف، مسائل علم کلام را بهشیوهای نو و با زبانی نسبتا ساده و قابل فهم برای دانشجویان و با توجه به مباحث و نظریههای جدید علمی بررسی کرده و بهویژه فلسفه ماتریالیسم دیالکتیک را با دید علمی مورد انتقاد قرار داده و به گفتههای ماتریالیستها و شبهات آنان نسبت به اصول و معتقدات اسلامی پاسخ گفته است و از هر لحاظ کتاب حاضر متمایز از کتابهای دیگری است که بهعنوان علم کلام نوشته شده است[۱].
گزارش محتوا
در مقدمه کتاب، مؤلف پیرامون موقعیت علم کلام در طبقات علوم، تعریف علم کلام و بیان منظور از اصول دین و ارکان اصول دین، روش استدلال در علم کلام، تاریخ علم کلام، وجه تسمیه علم کلام، مقاصد علم کلام سخن به میان آورده است. از نظر ایشان مقاصد علم کلام به شش قسم تقسیم میشود که بر همین منوال کتاب خویش را به شش بخش کلی تقسیم میکند:
- امور عامه: یعنی معانی و صفات کلیهای که عارض بر وجود بما هو وجود است، مانند: بحث علیت و معلولیت، بهخلاف بحث از حرکت و سکون که اخصاص به جسم و موجود طبیعی دارد؛
- مباحث جوهر و عرض؛
- اثبات صانع و صفات ثبوتیه و سلبیهاش؛
- بحث نبوت؛
- بحث امامت؛
- بحث معاد[۲].
بخش اول کتاب در باب امور عامه در علم کلام است. در این بخش در واقع مباحث گوناگون مقدماتی در علم کلام مورد تحلیل و بررسی قرار میگیرد. ابتدا از وجود و عدم و اقسام و حیثیات آن سخن به میان آمده است. نگارنده در باب جهات ثلاثه بیان میدارد که هر آنچه قابل تعبیر باشد، از سه حال بیرون نیست: یا هستی آن حتمی، یا نیستی آن حتمی، یا نه هستی و نه نیستی آن حتمی است. اولی را واجب، دومی را ممتنع و محال و سومی را ممکن و جایز گویند و از وجوب در فلسفه قدیم به ضرورت و در فلسفه جدید به جبر تعبیر میشود.
حدوث و قدم، تقدم و تأخر، قوه و فعل و اقسام و احوال هریک از آنها، از مباحث بعدی در این فصل است که بهتفصیل به آن پرداخته شده است. تقابل از نظر نگارنده عبارت است از مغایرت دو چیز، بهنحوی که اجتماع آنها در یک محل، به یک جهت و در یک زمان نشاید. متقابلین را درصورتیکه دارای ماهیت واحده، یعنی دو فرد از یک حقیقت عینیه باشند، متماثلین گویند و چنانچه هر دو وجودی باشند، اگر در عالم ذهن پیوستگی با یکدیگر نداشته باشند، ضدین نام دارند و تقابل آنها تقابل تضاد نامیده میشود.
موضوع بعدی بحث علت و معلول است. نگارنده پس از تعریف این دو به اقسام علل چهارگانه (علت صوری، علت مادی، علت فاعلی و علت غایی) و تعریف آنها اشاره میکند و سایر مباحث مرتبط با علت و معلول را یکبهیک مطرح میکند. در باب قانون علیت آمده است که این قانون عبارت از این است که هر ممکنی که واقعیت یابد و هر پدیدهای که لباس هستی پوشد، احتیاج به واقعیتدهنده و پدیدآورنده دارد؛ فلذا این قانون مقابل فرضیه صدفه و اتفاق است.
اصل تناهی علل از پایههای عقاید متافیزکی است و دانشمندان کلام و فلسفه براهین بسیاری برای این اصل اقامه کردهاند که مؤلف در این بخش به ذکر دو برهان اکتفا میکند:
- برهان تطبیق؛
- برهان اسدّ و اخصر[۳].
موضوع پرداختهشده در بخش دوم کتاب بحث جواهر و اعراض است. نگارنده در این بخش به ذکر تعریف، اقسام و احوال این دو میپردازد و در پایان این بخش بیان میدارد که جوهر بالاتفاق از موجودات خارجی و معقول اول میباشد؛ بهعبارتدیگر از مفاهیمی است که در خارج مابازاء دارد. اما اعراض بهطور اطلاق اینطور نیستند؛ یعنی برای تمام اعراض وجود خارجی محقق نیست، بعضی از آنها در خارج مابازاء دارند، مانند کیف و کم و بعضی دیگر در خارج مابازاء ندارند، بلکه فقط منشأ انتزاع آنها در خارج است، مانند مقوله این و متی که این قبیل اعراض در خارج موجود نیستند، ولی ظرف اتصاف معروض به آنها خارج است[۴].
اثبات صانع و صفات جمال و جلال از مهمترین فصول این کتاب است که در بخش سوم کتاب بهتفصیل به آن پرداخته شده است. در این باب نگارنده روش و منطقهای مختلف در اثبات صانع از منظر متکلمان و فلاسفه غرب و اسلامی را مطرح میکند. از جمله روشهای اثبات خداوند متعال، منطق وحی است که به قول نویسنده، راه مستقیم و اقصر طرق است. منطق وحی انسان را گرفتار پیچوخم دور و تسلسل نمیکند، بلکه افکار را مستقیما از راه تذکار آیات خدایی بهسوی خدا رهبری میکند (نگارنده درادامه سخن، آیات و روایات مربوطه به این بخش را یکبهیک بررسی میکند).
همچنین مؤلف در این فصل به طرح منطق ماتریالیسم در دو قسمت و سپس ایراد به این دو قسمت پرداخته و در مورد قسمت اول، سه انتقاد مطرح کرده است:
- ناتوانی مراکز بشر و عجزش از ادراک بسیاری از حقایق و استشهادات به کلام دانشمند شهیر فرانسوی فلاماریون.
- نقص استقراء و آزمایش مادیها و اختصاص آن به حوزه طبیعت و اشاره به حدیث هلیله امام صادق(ع).
- عدم انحصار طریق علم و تصدیق به وجود چیزی، به حس و استشهاد به سخن فلاماریون از کتاب خدا در طبیعت و تذکر آیهای از آیات قرآن کریم.
وی سپس به ایراد و انتقاد در مورد قسمت دوم پرداخته و سپس در مباحث مختلفی با سبک انتقادی به تفکر ماتریالیسم انتقاد وارد کرده و این روش را به طرق گوناگونی مورد هجمه قرار داده است[۵].
از جمله فصول مهم این نوشتار، فصلی در ادله توحید است که مؤلف پس از سخنی کلی در باب صفات جمال و جلال الهی، به ذکر براهین مختلف توحید میپردازد؛ براهینی چون برهان تمانع که با تقریرات چندگانهای مطرح شده است و همچنین به طرح و جواب شبهاتی پیرامون ادله توحید اشاره شده است[۶].
نگارنده در فصول نهایی جلد اول کتاب، به مباحثی چون عدل الهی، جبر و تفویض و شبهات اشاعره راجع به آزادی بشر، صفات و کلام الهی و مباحث مرتبط با آنها میپردازد.
عمده محتوای جلد دوم کتاب، پیرامون موضوع نبوت عامه است. بخش اول آن به موضوع ارزشیابی اشیاء و افعال بهوسیله عقل پرداخته شده است، که مؤلف با گره زدن بحث به حسن و قبح عقلی در صدد اثبات این امر است که از جمله فروع اصل ارزشیابی عقلی، وجوب لطف بر خداوند متعال است و از مهمترین الطاف الهی، ارسال رسل یا همان ضرورت نبوت عامه میباشد[۷].
ادله اثبات نبوت عامه، موضوع بخش دوم کتاب است که نگارنده ابتدا با روش و منطق حکمایی چون خواجه طوسی به تنقیح بحث پرداخته و سپس از طریق منطق وحی و آیات قرآنی و روایات معصومین این موضوع را تفصیل داده است.
بخش سوم کتاب در باب حقیقت نبوت و راه شناخت پیامبر است که در این راستا به تعریف و خصوصیات نبی و مبحث معجزه و ویژگیهای آن اشاره میشود.
شرایط نبوت که مهمترین آن عصمت از خطا و لغزش است، موضوع بخش چهارم است که بهتفصیل به آن پرداخته شده است.
بخش نهایی کتاب در باب موانع نبوت است و در ادامه به مقالهای در باب اصول عقاید شیعه اشاره شده است[۸].
وضعیت کتاب
فهارس کتاب بدین شرح است: جلد اول: فهرست مطالب، فهرست پاورقیها، منابع کتاب و فهرست اعلام و اسامی کتب که همگی در آخر ذکر شده است. جلد دوم: فهرست مطالب که در آغاز ذکر شده است.
در پاورقیها توضیح برخی از جملات و آدرس مطالب ذکر شده است.
پانویس
منابع مقاله
مقدمه و متن کتاب.
وابسته‌ها
تاریخ علم کلام در ایران و جهان اسلام