الكتاب العزيزي أو المسالك و الممالك
| نام کتاب | الکتاب العزيزي أو المسالک و الممالک |
|---|---|
| نام های دیگر کتاب | او المسالک و الممالک |
| پدیدآورندگان | مهلبی، حسن بن احمد (نويسنده)
خلف، تیسیر (محقق) |
| زبان | عربی |
| کد کنگره | |
| موضوع | |
| ناشر | التکوين |
| مکان نشر | دمشق - سوریه |
| سال نشر | 2006 م |
| کد اتوماسیون | AUTOMATIONCODE2256AUTOMATIONCODE |
الكتاب العزيزى او المسالك و الممالك اثر حسن بن احمد مهلّبى (متوفى 380ق) است كه غالباً با نام دوم از اين كتاب ياد مى‌شود به توصيف راه‌ها و به خصوص راه‌هاى آفريقا مى‌پردازد.
اين كتاب در قسمت مربوط به «سوران» يكى از منابع اساسى ياقوت حموى به شمار مى‌رود كه بيش از شصت بار از آن نقل مى‌كند. البته قضيه منحصر به آفريقا نيست بلكه ياقوت درباره مواضع گوناگون جزيرة العرب بارها به آن مراجعه مى‌كند.
مهلّبى اين كتاب را براى «العزيز باللّه فاطمى» خليفه فاطمى (365-386ق) تأليف كرد و به همين جهت از اين كتاب معمولاً با نام «الكتاب العزيزى» ياد مى‌شود.
ساختار
كتاب با مقدمه‌اى به قلم محقق كتاب تيسير خلف آغاز شده است. در متن اثر شهرهاى مناطق و سرزمين‌هاى گوناگون در ذيل نام آن از زواياى مختلف به ترتيب حروف الفبا مورد مطالعه قرار گرفته است.
گزارش محتوا
اطلاعاتى كه مهلّبى درباره مسافت بين شهرها و اقاليم ارائه مى‌كند، دقيق شمرده شده و درباره برخى از مكانها، تنها منبع موجود به حساب مى‌آيد. از طرف ديگر وسعت دائره آگاهى‌ها و اطلاعاتى كه در اين كتاب ارائه مى‌شود نيز قابل توجه است چرا كه وى به يادكرد منابع آبها، عادات مردم، كشاورزى و محصولاتى كه به دست مى‌آورند و غيره نيز مى‌پردازد.
از خلال كتاب مى‌توان به وضعيت تاريخى اجتماعى و تركيب جمعيتى مرزهاى شمالى مملكت اسلامى قبل از سقوط اين منطقه به دست بيزانسى‌ها و چه‌بسا عواملى كه زمينه‌ساز اين‌شكست و هزيمت بودند آگاه شد. همچنين در اين كتاب اطلاعاتى درباره دمشق، بيت‌المقدس، حلب، انطاكيه و غيره ارائه مى‌شود. مى‌توان قطع پيدا كرد كه وى از شهرهايى كه به توصيف آنها مى‌پردازد ديدن كرده و به نقل از ديگران اعتماد نورزيده است.
مصر، مغرب، سودان، اندلس، شام، الجزيره، عراق، خوزستان، فارس، کرمان، سجستان، هند، ديلم و گيلان، خوارزم و ماوراء النهر از مهم‌ترين مناطقى است كه مهلّبى از آن گزارش داده است.
به گفته خاورشناس «آدام ميتز»، كتاب مهلّبى اولين منبعى است كه درباره سودان اطلاعاتى ارائه مى‌كند و حال آنكه دانشمندان جغرافيا تا قرن چهارم هجرى اطلاعى دراين مورد نداشتند. مهلّبى همچنين از قلعه‌اى شبيه به قلعه دمشق با نام «بصرى» ياد مى‌كند كه گوشه‌اى از تاريخ دمشق را براى ما آشكار مى‌سازد. همچنين اطلاعاتى كه مهلّبى درباره وجود كنيسه‌اى روبروى مسجد الاقصى (از طرف محراب) در كتاب خود ارائه مى‌كند بسيار مهمّ و ارزشمند است. اين اهميت از آن‌جا ناشى مى‌شود كه وضع قرار گرفتن مساجد و كنيسه‌ها قبل از جنگ‌هاى صليبى و نيز عملياتى كه در تخريب و بازسازى آنها صورت گرفته را بيان مى‌كند.
وضعيت كتاب
نسخه كامل خطى اين اثر در دست نيست. اين كتاب تا روزگار دولت تيموريان معروف و موجود بوده و سپس از ميان رفته است. اين كتاب از كتاب‌هاى مفقود دوران فاطميان مصر به شمار مى‌رود؛ از اين‌رو نسخه حاضر كه توسط آقاى تيسير خلف در اختيار خوانندگان گرفته است با مراجعه به منابع عربى موجود از جمله نسخه خطى «امبروزيانا» كه شامل بخش دمشق و بيت‌المقدس و يادكرد واليان مصر اين كتاب مى‌شود، تهيه وتدوين شده و تعليقات و شروحى بر آن افزوده گشته است. == منابع مقاله==
1- مقدمه مصحح و متن كتاب
2- كراچكوفسكى، ايگناتى يوليانوويچ، تاريخ نوشته‌هاى جغرافيايى در جهان اسلامى، ترجمه ابوالقاسم پاينده، ص186-187.
پیوندها
مطالعه کتاب الکتاب العزيزي أو المسالک و الممالک در پایگاه کتابخانه دیجیتال نور