مراحل تطور الاجتهاد في الفقه الإمامي
| نام کتاب | مراحل تطوّر الاجتهاد فی الفقه الامامی |
|---|---|
| نام های دیگر کتاب | |
| پدیدآورندگان | حکیم، منذر (نويسنده) |
| زبان | عربی |
| کد کنگره | |
| موضوع | |
| ناشر | مجله فقه اهل بيت عليهم‌السلام |
| مکان نشر | قم - ایران |
| سال نشر | |
| کد اتوماسیون | AUTOMATIONCODE511AUTOMATIONCODE |
معرفى اجمالى
مراحل تطور الاجتهاد في الفقه الإمامي، مقاله‌اى است در زمينه تاريخ فقه و اجتهاد كه به قلم محقق گرانقدر جناب آقاى سيد منذر طباطبايى حكيم و به زبان عربى تأليف گرديده است.
اين رساله كوشيده تا با نگاهى تفصيلى به تاريخ فقاهت از آغاز پيدايش تا به امروز، جايگاه رفيع اين علم را روشن نموده و علل پويايى و اتقان فقه شيعه را مبيّن سازد.
ساختار
مقاله حاضر داراى پنج قسمت مى‌باشد كه مؤلف در قسمت نخست، به ارائه تعريف فقه و بيان مراحل تكامل آن پرداخته و مرحله انطلاق را به بحث و بررسى گذاشته است.
در قسمت دوم، مرحله تأسيس و استقلال را ضمن بيان شيوه بحث خويش، تبيين نموده و در قسمت سوم مرحله تطرف را توضيح داده است.
مرحله اعتدال، مرحله ديگرى است كه قسمت چهارم عهده‌دار بررسى آن مى‌باشد و در آخرين قسمت مقاله، مرحله كمال را بيان كرده و به مهم‌ترين خصايص و مؤلفين و بزرگان اين مرحله مانند چند مرحله قبلى اشاره كرده است.
گزارش محتوا
قسمت اول
مؤلف، در اين قسمت هدف خود را از طرح مبحث مذكور در عنوان مقاله، بازگو كرده، مى‌گويد: درباره هر علمى بايد تاريخ پيدايش و رشد و ارتقائش روشن شود.
در مورد علم فقه نيز چنين ضرورتى قابل درك بوده و نتايج خاص خود را خواهد داشت.
فقه اسلامى و مراحل تطور آن، مطلب بعدى مطرح شده در مقدمه مقاله است كه ابتدا به تمايز مدرسه فقهى اماميّه از ساير مدارس اشاره كرده و دو ويژگى آن را كه عبارت است از انفتاح باب علم و اجتهاد در طول مدت قرن‌ها و ديگرى ارتباط اين مدرسه با اهل بيت عليهم‌السلام، بررسى نموده است.
تعريفى از فقها در مورد فقه نقل شده كه عبارت است از: «العلم بالأحكام الشرعيّة الفرعيّة عن أدلّتها التفصيلية». اين تعريف، دو نتيجه را در پى دارد: يكى خروج عصر تشريع؛ يعنى زمان حيات پيامبر(ص) و ديگرى خروج مرحله تبيين و تفسير آنچه از پيامبر(ص) رسيده بود؛ يعنى عصر ائمه عليهم‌السلام، از مراحل تطوّر فقه.
از كسانى كه در تاريخ فقه آثارى از خود بر جاى گذاشته‌اند، در قسمت بعدى مقدمه اسم برده شده است كه به چهارده نفر مى‌رسند و همگى از معاصرين مى‌باشند.
مراحل تكامل فقه
شش مرحله براى تكامل فقه ترسيم شده كه عبارتند از:
- مرحله تأسيس فقه اجتهادى(استدلالى).
- مرحله انطلاق.
- مرحله استقلال.
- مرحله تطرّف.
- مرحله اعتدال.
- مرحله كمال.
مؤلف، تقسيم مذكور را جدا از تقسيماتى كه در ديگر مصادر تاريخ فقه اسلامى امامى مطرح شده مى‌داند و مى‌گويد: البته اينها با هم‌ديگر منافاتى نداشته و اين تفاوت‌ها حاكى از تفاوت ابعاد نگاه به قضيه مى‌باشند.
مرحله تأسيس
اولين مرحله، مرحله تأسيس است كه با تأليف «كافى» و «من لا‌يحضره الفقيه» از سوى كلينى و صدوق آغاز شده است. اين دو كتاب، كتاب‌هاى حديثى - فقهى هستند كه حاكى از روى‌كرد فقه شيعه به احاديث پيامبر(ص) و ائمه عليهم‌السلام مى‌باشند، بر خلاف فقه اهل سنت كه فقط به احاديث نبوى(ص) توجه نموده‌اند.
از فقه امامى تعبير به فقه نص نيز شده است، زيرا اصول و پايه آن نص احاديث و روايات و قرآن مى‌باشد. اصول و قواعدى نيز در اين فقه مورد بهره‌بردارى هستند كه در دو كتاب «تذكرة» شيخ مفيد و «ذريعة» سيد مرتضى بروز و ظهور يافته‌اند.
استفاده از عقل در فقه شيعه نيز مطلب ديگرى است كه مورد توجه فقهاى عظام قرار گرفته است.
مرحله انطلاق
مرحله دوم، مرحله انطلاق است كه در واقع از زمان شيخ طوسى تا زمان محقق حلّى را در بر گرفته است.
اين مرحله در سه مدرسه نجف، حلّه و حلب گسترش يافته بود. از مهم‌ترين خصايص اين مرحله بهره‌گيرى از عقل در كنار روايت‌ها بوده است كه در شش مجال به ريز اين ويژگى‌ها اشاره شده است.
مؤلف، در قسمت دوم مقاله‌اش بار ديگر از باب استدراك، به دو مرحله مذكور اشاره‌اى دارد كه در صدد برطرف كردن نواقص مطالب مذكور در آنها مى‌باشد.
وى در اين‌جا اشاره‌اى به آغاز و انجام مرحله تأسيس دارد كه از زمان صدوق اول تا دوره حمزة بن عبدالعزيز ديلمى ادامه يافته است. وى در اين‌جا به آثار مهم اين دوره اشاره كرده است.
مرحله استقلال
مرحله سوم تطور فقه، مرحله استقلال است كه با ظهور محقق حلى آغاز شده و تا اواسط قرن دهم هجرى؛ يعنى زمان شهيد اول و شهيد ثانى و محقق كركى ادامه يافته است. در اين دوره حوزه‌هاى حلّه، جبل عامل و اصفهان يكى پس از ديگرى رونق يافته‌اند.
وجه تسميه اين دوران به مرحله استقلال، اين است كه فقه شيعى در اين دوران از فقه غير امامى پيرايش شده است.
از خصايص مهم اين مرحله، توجه ويژه به علم فقه، رونق علم رجال و درايه و ورود علم رياضى در فقه مخصوصا در باب‌هاى ارث و خمس و زكات و معاملات است.
نشاط فقهى اين زمان نيز دلايلى داشته كه در مقاله به تفصيل بيان گرديده‌اند.
محقق حلى، ابن سعيد حلى، علامه حلى، فخر المحققين حلى، شهيد اول، ابن سعيد بحرانى، فاضل مقداد، ابن فهد حلّى، محقق كركى و عبدالصمد پدر شيخ بهايى و...از مهم‌ترين اعلام اين دوره مى‌باشند كه به آثار آنها نيز در متن اشاره شده است.
مرحله تطرف
چهارمين مرحله از مراحل تطور فقه، مرحله تطرف است كه با ظهور محقق اردبيلى در قرن دهم هجرى آغاز شد و به وسيله شاگردانش ادامه يافت و با ظهور وحيد بهبهانى به پايان رسيد.
اتّجاه اخبارى از ويژگى‌هاى اين مرحله بوده و محقق اردبيلى، شيبانى، جابلقى، عبداللّه بن خليل، صاحب مدارك، قاضى نوراللّه شريف الحسينى، فاضل تسترى، استرآبادى، بحرانى، صاحب معالم، شيخ بهايى، مير داماد، مجلسى اول، محقق سبزوارى و...از مهم‌ترين اعلام اين دوره مى‌باشند.
مرحله اعتدال
مرحله پنجم تطور فقه، مرحله اعتدال است كه از اواسط قرن دوازدهم هجرى تا نيمه قرن سيزدهم؛ يعنى زمان شيخ انصارى ادامه داشت.
به كارگيرى عقل در حد اعتدال در متن فقه، علت نام‌گذارى اين مرحله به مرحله اعتدال است. وحيد بهبهانى، سيد حسين حسينى قزوينى، مولا محمد مهدى نراقى، شيخ جعفر کاشفالغطاء، ميرزاى قمى و صاحب هداية المسترشدين و...از اعلام اين دوره مى‌باشند.
مرحله كمال
آخرين و پنجمين مرحله تطوّر فقه، مرحله كمال است كه از اواسط قرن سيزدهم با وفات شيخ محمدحسن نجفى صاحب جواهر و ظهور شيخ انصارى آغاز شده و تا به امروز ادامه دارد.
مؤلف، مهم‌ترين خصايص اين دوره را طبق آنچه مورخين فقه اسلامى بدان اشاره كرده‌اند، ويژگى‌هاى شخصى مرحوم شيخ انصارى مى‌داند كه با تأليف كتاب «مكاسب» طرحى نو در فقه و فقاهت به وجود آورد كه تا به امروز نيز طراوت خود را از دست نداده و به عنوان يكى از متون درسى حوزه‌هاى علميه مطرح مى‌باشد. اين، نشان‌گر اهميت دادن شيخ انصارى به فقه معاملات مى‌باشد.
لوامع النكات(تقريرات)، المكاسب(المتاجر)، كتاب البيع و الخيارات(تقريرات)، رسالة في العدالة، كتاب القضاء و الشهادات، كتاب القضاء(تقريرات بقلم التنكابني)، كتاب القضاء(تقريرات)، فائدة في المواريت، كتاب اللقطة، كتاب الغصب، رسالة في قاعدة(من ملك شيئا ملك الإقرار به)، رسالة في الرضاع، رسالة في التحريم بالمصاهرة، رسالة في منجّزات المريض، كتاب الوصايا، كتاب الوقف و الصدقات، كتاب الوقف، كتاب الصوم، كتاب الخمس، كتاب الزكاة، كتاب الزكاة(تقريرات)، رسالة في صلاة المسافر، رسالة في المواسعة و المضايقة، رسالة في القضاء عن الميت، كتاب الصلاة، التقريرات في الصلاة، كتاب الطهارة، التقريرات في الطهارة، رسالة في قاعدة لا ضرر، رسالة في التقية، فهرست آثار شيخ انصارى مى‌باشد.
حسين بن ابراهيم نجم‌آبادى، عبدالصاحب محمد بن احمد نراقى كاشانى، على بن رضا آل بحر العلوم، محمدتقى هروى اصفهانى، محمدحسن بن ميرزا آقاسى قمى، خوئينى، ميرزا حبيب‌اللّه رشتى، حسين قلى بن رمضان همدانى، ميرزاى شيرازى، فشاركى، محمدحسن بن جعفر آشتيانى، محمد هادى طهرانى، آقا رضا همدانى، آخوند ملا محمد كاظم خراسانى، سيد محمد كاظم يزدى، ميرزا محمدتقى شيرازى، شيخ الشريعه، شيخ عبداللّه مامقامى، ميرزاى نائينى، شيخ عبدالكريم حائرى يزدى، حجت كوه‌كمره‌اى، سيد حسين بروجردى، سيد محسن حكيم، سید احمد خوانساری، سيد روح الله خمينى، سيد ابوالقاسم خويى، سيد محمدباقرصدر، سيد محمدرضا گلپايگانى، مرعشى نجفى و محمد على اراكى نيز اعلام اين دوره فقهى مى‌باشند.