تفسير جوامع الجامع (مصحح، گرجی)

تفسیر جوامع الجامع

نام کتاب	تفسیر جوامع الجامع
نام های دیگر کتاب	جوامع الجامع
پدیدآورندگان	گرجی، ابوالقاسم (مصحح) طبرسی، فضل بن حسن (نویسنده)
زبان	عربی
کد کنگره	‏BP‎‏ ‎‏94‎‏/‎‏5‎‏ ‎‏/‎‏ط‎‏2‎‏ج‎‏9‎‏ ‎‏1371
موضوع	تفاسیر شیعه - قرن 6ق.
ناشر	حوزه علمیه قم، مرکز مدیریت ج: 1, 2 سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه ها (سمت) ج: 3, 4
مکان نشر	قم - ایران
سال نشر	1412 هـ.ق
کد اتوماسیون	1980

معرفى اجمالى

تفسیر جوامع الجامع، از آثار مفسر گران‌قدر ابوعلى فضل بن حسن، مشهور به امین‌الاسلام طبرسى (468 یا 469 - 548ق)، به زبان عربى است که در آن، آیات قرآن کریم از آغاز تا انجام به‌صورت ترتیبى در چهار جلد تفسیر شده است. این اثر را - که به‌عنوان متن درسى در دوره سطح حوزه علمیه قم تدریس مى‌شود - دکتر ابوالقاسم گرجى تصحیح کرده و برایش مقدمه‌اى عالمانه نوشته است. نویسنده، تفسیر حاضر را بعد از نگارش تفسیر ارزنده و مشهورش «مجمع البیان» و مطالعه تفسیر «کشاف» زمخشرى، در سال 542 تا 543 در ظرف 12 ماه نوشته است.

کتاب مذکور را مرکز مدیریت حوزه علمیه قم و دانشگاه تهران به‌صورت مشترک منتشر کرده‌اند و این موضوع، نشانه‌اى از ارزش و اعتبار علمى آن در سطح تحصیلات عالى در دوران حاضر است.

ساختار

در این کتاب چهار جلدى، تفسیر آیات قرآن کریم به این ترتیب از سوره «فاتحةالکتاب» تا سوره ناس آمده است:

جلد 1: سوره فاتحه تا پایان اعراف؛

جلد 2: سوره انفال تا پایان سوره طه؛

جلد 3: سوره انبیاء تا پایان سوره زمر؛

جلد 4: سوره مؤمن تا پایان سوره ناس.

نویسنده، بیشتر به بُعد ادبى و لغوى و بلاغى آیات توجه کرده و به روش و نظم تفسیر «کشّاف» مطالبش را سامان داده است و البته طبرسى صاحب‌نظر است و تقلید پیشه نساخته، بلکه علاوه بر پالایش «کشّاف» و حذف مباحث و مطالب غیر ضرورى، مطالبى ارزشمند بر آن افزوده و آرا و نظریات خود را به سبک مفسران و فقیهان امامیه آورده است.

گزارش محتوا

در باره محتواى این اثر چند نکته گفتنى است:

1. طبرسى، پس از دستیابى به تفسیر «کشّاف» - باآنکه پیش‌تر دو کتاب تفسیرى را به رشته تحریر درآورده بود - به تدوین تفسیر «جوامع الجامع» پرداخت. این تفسیر بدان‌گونه که مؤلف در مقدمه آن تصریح کرده، سومین تفسیر طبرسى است که تدوین شده است. او نخست «مجمع البیان» را و سپس تفسیرى وجیز با عنوان «الکافی الشافی» را به رشته تحریر درآورد و پس از آنکه با «کشّاف» روبه‌رو شد، با عنایت به «کشّاف»، تفسیر «جوامع الجامع» را پدید آورد. نظمى را که طبرسى در کتاب «مجمع البیان» مراعات کرده بود، در کتاب «جوامع» به کار نگرفت، بلکه مباحث را به روش و نظم «کشّاف» ارائه کرد. طبرسى در مقدمه «جوامع الجامع» مى‌نویسد: «این تفسیر، خلاصه‌اى از تفسیر «کشّاف» و برگرفته از آن است»؛ البته مراد ایشان اقتباس است، نه تقلید و بازنویسى مطالب «کشاف»؛ چه، جناب طبرسى علاوه بر پالایش «کشّاف» و حذف مباحث و مطالب غیر ضرورى، مطالبى ارزشمند بر آن افزوده و آرا و نظریات خود را به سبک مفسران و فقیهان امامیه آورده است. در این رهگذر طبرسى به سه موضوع، عنایت وافر داشته است: 1. لغات؛ 2. ترکیب آیات؛ 3. فصاحت و بلاغت و نکات بلاغى. طبرسى سعى داشته است تا در این زمینه مطلبى را از تفسیر «کشّاف» فروگذار نکند.
2. این تفسیر، پس از تفسیر «مجمع البیان»، از معروف‌ترین تألیفات شیخ طبرسى است که آن را به درخواست فرزند خود تألیف نموده و آن را «وسیط» نامیده است .
3. طبرسى گرچه گاهى در تفسیر «جوامع الجامع» از تفسیر «مجمع البیان» و یا شاید از دیگر دانشمندان سخنانى نقل مى‌کند، ولى مى‌توان گفت که بیشتر، بلکه نزدیک به همه مطالب آن از «کشّاف» اقتباس شده است. او حتّى در مواردى که زمخشرى از تفسیر آیه سکوت کرده و یا قرائت غیر عاصم را اصل قرار داده و یا عبارت آیه را به‌نحوى تغییر داده و یا مانند این امور، از تفسیر «کشّاف» تبعیّت نموده است. امتیاز این کتاب از تفسیر کشّاف تنها در امور زیر است:
   1. اختصار و حذف زوائد و مطالب غیر ضرورى. طبرسى در این کتاب به‌طورى در این باب کوشیده که غالبا مطالب را در قالب عبارات موجز و کوتاه‌ترى به‌خوبى بیان کرده است، ولى متأسفانه در برخى از موارد این اختصار موجب تعقید و یا اخلال لفظى و معنوى شده؛ درحالى‌که در «کشّاف» در آن موارد هیچ‌گونه تعقید و یا اخلالى دیده نمى‌شود.
   2. در بسیارى از موارد، روایاتى از طرق شیعه نقل شده که گاهى با تفسیر صاحب «کشّاف» موافق و در بسیارى از مواضع با تفسیر مذکور مخالف است.
   3. طبرسى در این تفسیر در پاره‌اى از موارد، مطالبى از تفسیر کبیر خود (مجمع البیان) نیز نقل کرده است.
   4. در مواردى که آراء کلامى امامیّه با نظر معتزله موافق نیست و یا نظر شخصى طبرسى در تفسیر آیه با نظر زمخشرى مخالف است، طبرسى از نظر صاحب «کشّاف» عدول کرده و آنچه را خود حقّ مى‌دانسته، بیان نموده است .
4. طبرسى در این کتاب هرگاه از حضرت صادق(ع) روایتى نقل مى‌کند، غالبا به جهت رعایت اختصار، حرف «ص» را براى لقب شریف آن حضرت رمز قرار داده و حتّى در پاره‌اى از موارد از ذکر مثل کلمه «قال» و «عن» و مانند آن قبل از آن حرف نیز صرف نظر نموده است. البته جناب دکتر گرجى به تبعیت از نسخه «ب» که مصحّح محترم آن - چنان‌که خود تصریح کرده - به تصرّف خود رمز مزبور را به «عن الصّادق» تبدیل کرده، از به کار بردن رمز مزبور غالبا خوددارى کرده است.
5. این تفسیر به سبک «مجمع البیان» منظّم و مرتّب نیست، بلکه چون «کشّاف» مطالب به دنبال یکدیگر آمده است. در آغاز، آیاتى چند که به یک موضوع مربوط است ذکر شده و سپس به‌تدریج اجزاى آن آیات آورده شده و در ضمن تفسیر آن جزء، قرائت و جهات ادبى از صرف و نحو و لغت و اشتقاق و بلاغت و احیانا کلام و فقه و اصول بیان گردیده است .
6. گفتنى است که مصحح براى هرکدام از جلدهاى چهارگانه اثر حاضر مقدمه‌اى عالمانه و جداگانه نوشته و برخى از مباحث روشى و چگونگى تصحیح و ویژگى‌هاى کتاب را شرح داده است.

وضعیت کتاب

کتاب حاضر از نظر تصحیح، روشمند و ممتاز است، به‌طورى‌که بارها از سوى مجامع علمى مورد تقدیر و تشویق قرار گرفته است و به‌عنوان مثال در سال 1362ش، به‌عنوان کتاب سال جمهورى اسلامى ایران انتخاب شده است. یکى از پژوهشگران نیز در مقاله‌اى انتقادى تحت عنوان «غناى دانش و روش در تصحیح جوامع الجامع»، آن را شناسانده و برخى از انتقادات را از نظر تصحیح مطرح کرده است .

پاورقى‌هاى کتاب، روشمند و عالمانه تنظیم شده و در آن افزون بر بیان اختلاف نسخه‌هاى خطى، برخى از لغات مشکل معنا شده و برخى از توضیحات ضرورى در باره موضوعات یا شخصیت‌ها و... آمده و همچنین شماره جلد و صفحه منابع مورد استناد مؤلف یا مصحح روشن شده است .

منابع مقاله

طبرسی، فضل بن حسن، جوامع الجامع تصحیح ابوالقاسم گرجی، مرکز مدیریت حوزه علمیه قم (ج1 و 2)، انتشارات سمت( ج3 و 4)، 1412ق.

وابسته‌ها

ترجمه تفسیر جوامع الجامع

پیوندها

مطالعه کتاب تفسیر جوامع الجامع در پایگاه کتابخانه دیجیتال نور