أصول‌الدين (بزدوی)

أصول الدين (بزدوی)

نام کتاب	أصول الدين (بزدوی)
نام های دیگر کتاب
پدیدآورندگان	بزدوي، محمد بن محمد (نويسنده) لنس، هانس پيتر (محقق) سقا، احمد حجازي (مصحح)
زبان	عربي
کد کنگره	‏BP‎‏ ‎‏208‎‏ ‎‏/‎‏ب‎‏4‎‏الف‎‏6
موضوع	کلام ماتريدي - قرن 5ق.
ناشر	المکتبة الأزهرية للتراث
مکان نشر	مصر - قاهره
سال نشر	مجلد1: 2003م , 1424ق ,
کد اتوماسیون	AUTOMATIONCODE14685AUTOMATIONCODE

أصول الدين، تألیف عالم ماتریدی قرن پنجم هجری، ابوالیسر محمد بزدوی (پزدوی) است که تحقیق آن توسط هانس پیتر لنس و تعلیقه آن به همت احمد حجازی سقا صورت گرفته است.

ماتریدیه یکی از نحله‎های کلامی اهل سنت بشمار می‎رود و از نظر فقهی تابع عقاید ابوحنیفه هستند و این اثر یکی از آثار گران‎بها در این مذهب محسوب می‎شود.

انگیزه تألیف

انگیزه او در نوشتن این کتاب مبارزه با فیلسوفان و روی‎گردانی دانشمندان از علوم کلام و روی آوردنشان به فقه بوده است.

زمان نگارش

نویسنده‎ این کتاب را در جمادی‎الاولی سال 481ق، نوشته است.

ساختار

بعد از دو مقدمه از محقق و مؤلف، نودوشش مسئله در موضوع اعتقادات آمده، سپس برخی از فرقه‎های کلامی شیعه و سنی معرفی شده است.

گزارش محتوا

محقق در مقدمه زمان و دلیل تحقیق کتاب را نوشته، سپس ساختار و دسته‎بندی کتاب را به معرض نمایش گذاشته و در پایان سیره نویسنده را بیان نموده است. نویسنده در مقدمه‎اش از انگیزه نگارش کتابش سخن به میان آورده است.

بزدوی در کتاب «أصول ‎الدين»، نظام کلامی خود را که در واقع همان چارچوب فکری مکتب ماتریدیه است، تبیین کرده و توضیح داده است. وی عقاید ماتریدیه را همان باورهای «اهل سنت و جماعت» و روش پیامبر(ص) دانسته و با انگیز مبارزه با اندیشه‎های فلسفی و عقاید گمراهان و بدعت‎گذاران، این کتاب را نوشته است. بزدوی، فیلسوفان را به سبب عقایدی که در مورد خدا، نبوت و معاد دارند، کافر می‎داند.

ساختمان هندسی اندیشه‎های کلامی بزدوی بر دو‎گانه‎انگاری جهان ذهن و جهان عین و مسلم داشتن جهان خارج، همچون یک واقعیت و حقیقت نفس‎الامری است. بدین قرار نخست با سوفسطاییان درگیر می‎شود؛ پس ‎از آن به معرفی منابع معرفت کلامی می‎پردازد و آراء دیگران را در این زمینه نقد می‎کند و تعقل و استدلال را حجت می‎شمارد. وی سپس بحث جواهر و اعراض را پیش می‎کشد تا از رهگذر آن ـ برخلاف اندیشه فیلسوفان ـ به اثبات حدوث کل عالم بپردازد و آن را مقدمه‎ای برای اثبات پدیدآورنده عالم قرار دهد؛ آنگاه در بحث توحید اثبات می‎کند که این پدیدآورنده، واحد است و اندیشه‎های دوگانه و سه‎گانه‎باوران را به ‎نقد می‎کشد.

در مبحث ذات الهی، عقیده او این است که خدا شبیه چیزی نیست و از این رهگذر با همه فرقه‎هایی که به تجسیم یا تشبیه معتقدند، درگیر می‎شود و آیه‎های مورد استناد مشبهه را به نفع الهیات تنزیهی تأویل می‎کند. در مورد صفات خدا، تبیین وی از صفات به اندیشه‎های اشاعره در این باب نزدیک می‎شود. او برخلاف معتزله، برای صفات، به حقیقتی ورای ذات معتقد است و این صفات را قائم به ذات می‎داند.

در باب اراده و مشیت الهی، با یکی دانستن این دو، از باور ابوحنیفه فاصله می‎گیرد. او همسو با اهل سنت و جماعت، کلام الهی را قدیم و غیر مخلوق می‎داند و دلایل مخالفان این باور را نقد می‎کند. او بر آن است که خدا قابل دیده‎شدن است و معتقد است که شماری از مؤمنان در بهشت او را می‎بینند. در مبحث نبوت پس از اثبات نبوت عامه، به اثبات نبوت پیامبر(ص) از رهگذر معجزه‎ای چون قرآن می‎پردازد.

در مسئله جبر و اختیار، باز او به «کسب» اشاعره نزدیک می‎شود. او برخلاف معتزله و همسو با اشاعره معتقد است که نمی‎توانیم بگوییم که کاری بر خدا واجب است یا واجب نیست؛ زیرا افعال خدا بر اساس مشیت مطلق اوست، نه بر مقتضای احکام عقل عملی و بر اساس آیاتی از قرآن خدا خبر داده است که گاه در حق بندگان کاری می‎کند که به صلاح آنان نیست. او برخلاف معتزله افعال الهی را معلل به اغراض نمی‎داند، بلکه مشیت مطلق خدا را که مقید به هیچ قیدی نیست، حاکم بر همه‎چیز می‎انگارد.

در مسئله وعد و وعید، بزدوی همچون مرجئه از وعیدیه سخت دور می‎شود و بر آن است که مرتکبان کبیره در دوزخ نمی‎مانند و شاید اصلاً به آنجا نروند. در باب ایمان، وی همان باور اشاعره را تأیید می‎کند. درباره اثبات روز رستاخیز، استدلال وی مبتنی بر حکمت عملی و عدل خداوند درباره کسانی است که در دنیا کیفر نمی‎بینند. چیزی که ما را به یاد استدلال امانوئل کانت فیلسوف آلمانی در این باب می‎اندازد.

در مبحث امامت و سیاست، بر پایه اینکه امام باید از همه برتر باشد، همچون سایر اهل سنت، ابوبکر را خلیفه شایسته پس از پیامبر(ص) می‎داند و باور شیعه را مردود می‎شمارد و معزول کردن امام را در هنگام تخلف روا نمی‎داند.

نویسنده در پایان، فرقه‎های شیعه، خوارج، قدریه و معتزله، جبریه، مرجئه و مجسمه را به‎اختصار معرفی می‎کند.

او در معرفی شیعه (و به تعبیر وی، روافض)، در ابتدا اعتقاد آنان را درباره امامت بازگو می‎کند، سپس به غلات شیعه می‎پردازد و برخی از تفکرات آن‎ها را به معرض نمایش می‎گذارد.

وضعیت کتاب

در این اثر گاه به جملات ناقصی (افتادگی یک یا چند کلمه) برمی‎خوریم که با سه یا چند نقطه مشخص شده است. چنین به نظر می‎رسد که محقق کتاب، هانس پیتر لنس، نسخه خطی ناخوانا در دست داشته است. در این موارد و مواردی که نسخه خطی با متن کتاب مطابقت ندارد، احمد حجازی سقا، در پاورقی به آن افتادگی و آنچه در نسخه خطی است، اشاره می‎کند و گاه واژه‎ای را که با جمله مطابقت نداشته باشد، با لفظ «الصواب:» متذکر می‎شود.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. گذشته، ناصر، دایرة‎المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، جلد 13، مرکز دایرة‎المعارف بزرگ اسلامی، تهران، چاپ اول، 1383ش.