أسرار الآيات (تحقیق خواجوی)
| نام کتاب | أسرار الآیات |
|---|---|
| نام‌های دیگر کتاب | |
| پدیدآورندگان | صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم (نويسنده)
خواجوی، محمد (مقدمه نویس و مصحح) |
| زبان | عربی |
| کد کنگره | BP 217 /ص4الف5 |
| موضوع | خدا شناسی
خدا شناسی - جنبه‌های قرآنی کلام شیعه امامیه - متون قدیمی تا قرن 14 |
| ناشر | انجمن اسلامی حکمت و فلسفه ايران |
| مکان نشر | تهران - ایران |
| سال نشر | 1360 هـ.ش یا 1402 هـ.ق |
| کد اتوماسیون | AUTOMATIONCODE1852AUTOMATIONCODE |
معرفى اجمالى
أسرار الآيات تألیف صدر المتألهين، در موضوع الهيات، به معناى اخص؛ شامل بخش‌هاى واجب، صفات و افعال او و نبوّت و معاد مى‌باشد.
انگيزۀ تأليف
مؤلف در ضمن بيان آيۀ «فلمّا أنبئهم بأسمائهم....» مى‌گويد، ضمير «هم» در اسمائهم به اسماء الهى برمى‌گردد و اسماء عبارتند از: جواهر عقلى نورانى و مثل كلى الهى كه آنها مظاهر اولىّ اسماءاند، همان گونه كه انواع مادى مظاهر ثانوى اسماء و مظاهر آنها هستند. بنابراين اين آيه به رأى و نظر اساطين حكمت كه مى‌گويند هر نوعى، جوهرى عقلى و مثالى كلى دارد، اشاره مى‌كند.
سپس مى‌گويد: غرض ما در اين کتاب چيزى جز اين نيست كه به اسرارى از آيات قرآنى اشاره كنيم، «ليس غرضنا في هذا الکتاب إلا إشارة إجمالية إلى أسرار بعض آيات القرآن» ص 42.
بنابراين مؤلف در اين کتاب در پى اين هدف است كه روشن كند، مطالب حق حكمى بازگو كنندۀ نكات موجود در آيات قرآنى است و لذا هر مدعايى را كه مطرح مى‌كند، پس از اشارۀ اجمالى به استدلال برهانى آن به بيان قرآنى مى‌پردازد و با آيات زيادى آن را اثبات و تأييد مى‌كند.
تاريخ تأليف
تاريخ دقيق تأليف کتاب معلوم نيست؛ اما به ظن غالب مى‌توان حدس زد، اين کتاب حدودا هم زمان با تأليف «شرح اصول كافى»؛ يعنى سال 1044ق تأليف شده است، زيرا در صفحۀ 205 بعد از آوردن حديثى مى‌گويد، در اين حديث به بخشى از اصول علم النفس اشاره رفته است، سپس بحث مفصل در اين موضوع را به کتاب‌هاى ديگرش ارجاع مى‌دهد و مى‌گويد:
«من أراد الاطلاع فليطالع کتابنا الكبير المسمى بالأسفار الأربعة و المجلد الأول من تفسيرنا الكبير المسمى ذلك المجلد المفتتح بمفاتيح الغيب و غيرهما من المطولات و المتوسطات».
از اين عبارت مى‌توان مدعاى فوق را حدس زد، زيرا بعد از نام بردن از اسفار و تفسير كه از جمله کتاب‌هاى طولانى صدر المتألهين مى‌باشند، كلمۀ «و غيرهما من المطولات» را ذكر مى‌كند و چون کتاب‌هاى مطولۀ صدر المتألهين عبارتند از: «اسفار» و «تفسير» و «شرح اصول كافى» و در اين عبارت از اسفار و تفسيرش به اسم نام مى‌برد. بنابراين بايد گفت مراد او از غيرهما من المطولات، شرح اصول كافى است.
بنابراين بايد نتيجه گرفت، صدر المتألهين «أسرار الآيات» را هم زمان با «شرح اصول كافى» در دست تأليف داشته است و چون او در آخر کتاب «فضل علم» جلد دوم شرح اصول كافى، ص 386 تاريخ تأليف و اتمام اين بخش را سال 1044ق ثبت كرده است، پس بايد گفت «أسرار الآيات» در حدود همين سال تأليف شده است.
ساختار و گزارش محتوا
کتاب «أسرار الآيات»؛ شامل يك مقدمه و سه طرف و هر طرف شامل چند مشهد و هر مشهد شامل چند قاعده و نيز امور متفرقۀ ديگر است.
مقدمه: شامل چند قاعده است كه اهم مطالب آن عبارتند از:
- تشويق به تعلم حكمت حقه و بيان عواقب جهل به آن.
- جهل مركب بودن كفر.
- تلازم كفر و محبت دنيا.
- عنوان‌هاى قرآن.
- فرق كلام اللّه و کتاب اللّه.
- فرق قرآن و ساير كتب آسمانى.
- بخش‌هاى اصلى و فرعى قرآن.
طرف اول: شامل سه مشهد است.
مشهد اول، اهم مطالب آن عبارتند از:
- اثبات واجب با برهان صديقين.
- بيان حقيقت ايمان و آثار و اقسام آن.
- اثبات توحيد ذاتى و ربوبى و وجودى.
مشهد دوم، اهم مطالب آن عبارتند از:
- صفات و اسماء واجب.
- توحيد صفاتى.
- حقيقت اسماء.
- اسم اعظم.
- علم واجب و مراتب آن.
- قدرت واجب و سعۀ وجود او.
- كلام واجب.
- حروف مقطعه.
- صقع الهى.
- كيفيت تنزل قضاء.
مشهد سوم، اهم مطالب آن عبارتند از:
- دوام جود واجب.
- كلمات تامه.
- انحاء چهارگانۀ فاعليت واجب.
- عالم امر.
- غايت بودن واجب.
طرف دوم: شامل چهار مشهد است.
مشهد اول، مطلب عمدۀ آن عبارتست از اثبات حدوث زمانى تجددى.
مشهد دوم، عمدۀ مطالب آن عبارتند از:
- رجوع عالم به خدا.
- عالم خلق و امر.
- خليفة اللهى انسان.
- مظهريت حقيقت محمديه براى اسم اعظم.
- حقيقت دنيا و آخرت.
- لوح و قلم.
- عرش و كرسى.
مشهد سوم، عمدۀ مطالب آن عبارتند از:
- ايجاد مركبات.
- نبات و حيوان و انسان.
- تعدد حقيقت انسان در غايت سيرش.
- بقاء روح بعد از موت.
- تناسخ حق و باطل.
مشهد چهارم، عمدۀ مطالب آن عبارتند از:
- نبوت و احكامش.
- وساطت انبياء بين انسان و ملك.
- هدايت عمومى خداوند.
- دوام مرگ.
- تفسير آيۀ إنّا عرضنا الأمانة....
طرف سوم: در علم معاد است و شامل دوازده مشهد.
مشهد اول، در قوس نزول و صعود در حركت انسان و مراحل آن دو.
مشهد دوم، در معنى ساعت، سرّ قيامت و زمان و مكانش، سبب اعراض از سلوك راه آخرت و نتايج آن.
مشهد سوم، در قبر و عذاب و ثوابش.
مشهد چهارم، در بعث و حشر، تجسم ملكات.
مشهد پنجم، در صراط.
مشهد ششم، در نفخ صور.
مشهد هفتم، در صحيفۀ اعمال و تجسم اعمال.
مشهد هشتم، ميزان و حساب.
مشهد نهم، در جنت و نار و ابواب آنها.
مشهد دهم، در زبانيه و تعدادش.
مشهد يازدهم، در درجات جنت و دركات نار.
مشهد دوازدهم، در درخت طوبى و زقوم و تجدد احوال بر اهل بهشت و جهنم.
روش مؤلف
چون مؤلف در اين کتاب در پى اين هدف است كه روشن كند كه مطالب حق حكمى بازگو كنندۀ نكات موجود در آيات قرآنى است، به همين خاطر شيوۀ بحث او در اين کتاب بدين گونه است كه معمولا در هر بحثى ابتدا مدعايى را با دليل فلسفى آن طرح مى‌كند، سپس همان مدعا را از طرق آيات قرآن اثبات مى‌كند و در جوانب آن بحث و گفتگو مى‌نمايد.
نكتۀ قابل توجهى كه در اين جا مى‌توان گفت اين است كه مؤلف هم در تفسيرش و هم در اين کتاب كه چكيده‌اى است از بحث‌هاى تفسيريش نسبت به مباحث اين دو کتاب تصريح به كشف و شهود دارد.
در صفحۀ 181 اين کتاب بعد از اين كه حديثى را در مورد عذاب قبر نقل مى‌كند، مى‌گويد: «إنّي و الحمد للّه أعلم بعين اليقين أنّ هذا الحديث و نظائره الواردة من طريق الکتاب و السنة في أحوال القيامة و أهوالها حق و صدق فآمنت بها إيمانا عيانا مقرونا بالكشف و الشهود و بصرت بما لم يبصروا و جئتك من سبأ بنبأ يقين».
و نيز در مقدمۀ سورۀ واقعه مى‌گويد: «من در گذشته به بحث و تكرار آن اشتغال زياد داشتم و شديدا به كتب حكماى اهل نظر مراجعه مى‌كردم تا جايى كه خيال مى‌كردم، چيزى مى‌دانم.
اما آنگاه كه قدرى بصيرتم باز شد و در خود نگريستم، ديدم گر چه چيزى را از احوال مبدأ و معاد مى‌دانم؛ اما با اين حال از علم حقايق، خود را خالى ديدم پس يقين كردم كه چنين علمى جز به تصفيۀ دل و تهذيب آن و عزلت از مردم و سلوك در سيرۀ صالحين قابل ادراك نيست.
سپس آنگاه كه احساس عجز كردم و يقين به نادانيم نمودم، نفسم شعله‌ور شد؛ فأفاض عليّ من بحر الجود شيئا من أسرار الوجود و أفادني بعضا من أسرار الأيات و شواهد البينات و كشف النقاب عن وجوه البيّنات فرأيتها بحمد اللّه كطبقات الجنان مفتحة الأبواب فيها وجوه من الحور العين ينادون أصحاب الكشف و اليقين، سلام عليكم طبتم فادخلوها خ الدين». تلخيص، ص 10 و 11، ج 7 تفسير
نسخه‌شناسى
کتاب «أسرار الآيات» در سال 1360ش توسط انجمن اسلامى حكمت و فلسفۀ ايران در تهران با مقدمه و تصحيح آقاى محمد خواجوى چاپ شده است، اين چاپ شامل فهرست موضوعات و نيز فهرست آيات موجود در کتاب نيز هست.