شرح و تفسیر لغات قرآن بر اساس تفسیر نمونه
شرح و تفسیر لغات قرآن بر اساس تفسیر نمونه، از آثار آقای جعفر شریعتمداری است که به‌صورت غالب از کتاب «تفسیر نمونه» نوشته آیت‌الله ناصر مکارم شیرازی و همکارانش اقتباس کرده و در مواردی نیز معانی برخی از لغات را خودش به آن افزوده و البته این افزودگی‌ها را مشخص کرده است.
| نام کتاب | شرح و تفسیر لغات قرآن بر اساس تفسیر نمونه |
|---|---|
| نام های دیگر کتاب | |
| پدیدآورندگان | شريعتمداري، جعفر (نويسنده) |
| زبان | فارسی |
| کد کنگره | BP 98 /م7 ت7065 |
| موضوع | قرآن - واژه نامهها - فارسی
مکارم شيرازي، ناصر، 1305 -. تفسير نمونه - واژه نامهها |
| ناشر | آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهشهای اسلامی |
| مکان نشر | ايران - مشهد مقدس |
| سال نشر | مجلد1: 1387ش ,
مجلد2: 1387ش , مجلد3: 1387ش , مجلد4: 1387ش , |
| کد اتوماسیون | AUTOMATIONCODE20586AUTOMATIONCODE |
نویسنده در این اثر، معانی و کاربردهای متعدد برخی از مهم‌ترین واژه‌های گوناگون قرآن کریم را توضیح داده است. او با کسب اجازه از آیت‌الله مکارم شیرازی و با تشویق و تأیید ایشان کتاب حاضر را فراهم آورده و نگارش کتاب را از سال 1367ش، آغاز کرده و در سال 1375ش، به پایان برده است. در این اثر در مجموع، معانی هزارها واژه قرآنی توضیح داده شده است.
ساختار
کتاب حاضر، از مقدمه نویسنده و مقدمه مدیر گروه قرآن بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی و مقدمه دوم نویسنده تحت عنوان «نکاتی درباره نظم و ترتیب کتاب» و متن اصلی کتاب (شامل چهار جلد، به ترتیب حروف الفبا: »الف - خ»؛ «د - ض»؛ «ط - ق» و »ک - ی») تشکیل شده است.
زبان و ادبیات کتاب، زبان فارسی به‌صورت روان و رسای امروزی است. روش نویسنده، تحلیل معناشناختی و کاربردی لغات قرآن کریم با استفاده از شیوه مقایسه موارد استعمال واژه‌های مهمّ در آیات الهی و همراه با ذکر متن آیات است.
گزارش محتوا
درباره محتوای این اثر چند نکته گفتنی است:
- نویسنده در مقدمه‌اش – که در تاریخ زمستان 1370ش، در مشهد نوشته - تأکید کرده است که: «... تفسیر نمونه که در بین فارسی‌زبانان از مقبولیت عالی برخوردار است و بیشتر نیازهای قرآنی مسلمانان امروز را برآورده می‌کند، ضمن تفسیر آیات، به شرح و تفسیر لغات قرآن نیز پرداخته تا آنجا که توانسته است خواننده علاقه‌مند را تا حدّی از مراجعه به منابع و مآخذ دیگر بی‌نیاز سازد؛ اما چون شرح و تفسیر این‌گونه واژه‌ها به مقتضای آیات، به‌طور پراکنده در بین مجلدات مختلف این تفسیر آمده است و رجوع و دست‌یافتن به آنها برای علاقه‌مندان به‌آسانی میسر نیست، مؤلف بر آن شد تا تمام واژه‌هایی را که در سرتاسر آن از آنها سخن به میان آمده است به ترتیب خاصی جمع‌آوری کند و با رعایت تلخیص (در پاره‌ای موارد) و هماهنگ ساختن عبارات، ضمن ریشه‌یابی و تعیین مادّه هریک از لغات و نیز فهرست‌بندی و تنظیم آنها به ترتیب الفبایی در اختیار خوانندگان قرار دهد. مطالب تفسیر نمونه در عین پرباری با قلمی روان نگارش یافته است و شرح و تفسیر لغات آن نیز از سادگی و درعین‌حال از عمق و دقت خاصّی برخوردار است. انگیزه مؤلف این است که بتواند با استخراج و تنظیم لغات از این تفسیر، ضمن مراجعه به منابع دیگر تا حدّی نیاز مراجعه‌کنندگان، به‌ویژه دانشجویان و پژوهشگران را در فهم معنی لغات قرآن برآورده سازد؛ به‌طوری‌که امید است این کتاب به‌عنوان «واژه‌نامه‌ای مستقلّ و مستند» در کنار تفسیر نمونه و دیگر تفاسیر قرآن، مورد استفاده همگان قرار گیرد...» [۱].
- در مقدمه مدیر گروه قرآن بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی آمده است:... «از امتیازات تفسیر نمونه، سادگی و روانی، خلاصه‌نویسی، توجه به مشکلات روز و شبهات نسل جوان است. امتیاز دیگر آن، شرح لغات قرآن با استفاده از آرا و نظرات مفسران و صاحب‌نظران در فنّ مفردات القرآن است. کتاب شرح و تفسیر لغات قرآن اثر آقای جعفر شریعتمداری، در حقیقت ارزش لغوی تفسیر نمونه را که یکی از معدود آثار و تألیفات و کارهای دسته‌جمعی زمان ماست، روشن نموده است...» [۲].
- نویسنده در مورد «بلعم باعورا» چنین نوشته است: «نام این شخص صریحاً در آیات ذکر نشده است، بلکه قرآن (در سوره اعراف، آیه 175 و 176) سخن از یک عالم و دانشمند می‌گوید که نخست در مسیر حقّ بود، آن‌چنان‌که هیچ‌کس فکر نمی‌کرد روزی منحرف شود، اما سرانجام دنیاپرستی و پیروی از هوای نفس چنان به سقوطش کشانید که در صف گمراهان و پیروان شیطان قرار گرفت؛ ولی از بسیاری از روایات و کلمات مفسران استفاده می‌شود که منظور از این شخص، مردی به نام بلعم باعورا بوده است که در عصر موسی (ع) زندگی می‌کرد و از دانشمندان و علمای مشهور بنی‌اسرائیل محسوب می‌‌‌‌شد و حتی موسی(ع) از وجود او به‌عنوان یک مبلغ نیرومند استفاده می‌کرد و کارش در این راه آن‌قدر بالا گرفت که دعایش در پیشگاه خدا به اجابت می‌رسید، ولی بر اثر تمایل به فرعون و وعد و وعیدهای او از راه حقّ منحرف شد و همه مقامات خود را از دست داد، تا آنجا که در صف مخالفان موسی(ع) قرار گرفت...» [۳].
- نویسنده در مورد شعائر چنین نوشته است: «جمع «شعیره» به معنی «علامت و نشانه» است؛ بنابراین «شعائر الله» به معنی «نشانه‌های پروردگار» است؛ یعنی علامت‌هایی که انسان را به یاد خدا می‌اندازد و خاطره‌ای از خاطرات مقدس را در نظرها تجدید می‌کند. این واژه معمولاً در مراسم حجّ (مناسک و برنامه‌های آن) که مسلمانان موظفند احترام همه آنها را نگاه دارند، به کار رفته است و...» [۴].
- نویسنده در مورد کلمه «علق» چنین نوشته است: «در اصل به معنی چسبیدن به چیزی است، ولذا به خون بسته و همچنین به زالو که برای مکیدن خون به بدن می‌چسبد، «علق» گفته می‌شود و از آنجا که نطفه بعد از گذراندن دوران نخستین در عالم جنین، به شکل قطعه خون بسته چسبنده‌ای درمی‌آید که در ظاهر بسیار کم‌ارزش است، مبدأ آفرینش انسان را در این آیه همین موجود ناچیز می‌شمرد، تا قدرت‌نمایی عظیم پروردگار روشن شود که از موجودی چنان بی‌ارزش، مخلوقی چنین پرارزش آفریده است»[۵].
- نویسنده در مورد کلمه «مقیل» یادآور شده است: «بر وزن «خلیل»، اسم مکان به معنی «محلّ استراحت در «نیمروز» است و از «قیلوله» به معنی خواب نیمروز گرفته شده است؛ بنابراین جای خواب وسط روز را «مقیل» گویند...» [۶].
- نویسنده در مورد «يسرنا» که در سوره قمر آیه 17 و 32 آمده، نوشته است: «در اصل از ماده یُسر (بر وزن قفل) و یَسر (بر وزن عصر)، به معنی آسانی و رفاه و آسایش است (در مقابل عُسر به معنی تنگی و دشواری). آیه مورد بحث می‌گوید: ما قرآن را برای تذکر آسان ساختیم: «وَ لَقَدْ يسَّرْنَا الْقُرْآنَ لِلذِّكر». آری این قرآن هیچ پیچیدگی ندارد و شرایط تأثیر در آن جمع است. الفاظش شیرین و جذاب، تعبیراتش زنده و پرمعنا، انذارها و بشارت‌هایش صریح و گویا، داستان‌هایش واقعی و پرمحتوا، دلایش قویّ و محکم، منطقش شیوا و متین، خلاصه آنچه لازمه تأثیرگذاردن یک سخن است در آن جمع است و به همین دلیل هر زمان دل‌های آماده با آن تماس یابد، به‌آسانی مجذوب آن می‌شود»[۷].
وضعیت کتاب
برای کتاب حاضر، متأسفانه هیچ فهرستی، حتی فهرست مطالب و لغات و فهرست منابع تنظیم نشده است و با تأسف از فهرست‌های فنی (شامل آیات، احادیث، کتب، اشعار و...) نیز خبری نیست.
این کتاب، به‌صورت مستند تنظیم شده است و نویسنده ارجاعاتش را به‌صورت پاورقی آورده است. این پاورقی‌ها استنادی و ارجاعی است و در آنها گاه شماره و نام و نشان آیات و سوره‌ها آمده[۸] و گاه معنای واژه‌ای و یا آمار و تعداد کاربرد کلمه‌ای در قرآن کریم ذکر شده[۹] و یا متن و ترجمه فارسی آیه‌ای همراه با نام سوره و شماره آیه نوشته شده[۱۰].
پانویس
- ↑ ر.ک: مقدمه نویسنده، ج1، ص5-7
- ↑ ر.ک: مقدمه مدیر گروه قرآن بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، ج1، ص12
- ↑ ر.ک: متن کتاب، ج1، ص236
- ↑ ر.ک: همان، ج2، ص501
- ↑ ر.ک: همان، ج3، ص215
- ↑ ر.ک: همان، ص813
- ↑ ر.ک: همان، ج4، ص761-762
- ↑ ر.ک: همان، ج1، ص21، پاورقی 1-6 و...
- ↑ ر.ک: همان، ص404 و...
- ↑ ر.ک: همان، ص403-404 و...
منابع مقاله
مقدمه و متن کتاب.