المحتسب في تبيين وجوه شواذ القراءات و الإيضاح عنها
| نام کتاب | المحتسب في تبيين وجوه شواذ القراءات و الإيضاح عنها |
|---|---|
| نام های دیگر کتاب | |
| پدیدآورندگان | ابن‌جني، عثمان بن جني (نويسنده)
عطا، عبدالقادر احمد (محقق) |
| زبان | عربي |
| کد کنگره | BP 77/3 /الف2م2 |
| موضوع | قرآن - قرائت
قرائتهاي شاذ |
| ناشر | دار الکتب العلمية |
| مکان نشر | لبنان - بيروت |
| سال نشر | مجلد1: 1998م , 1419ق ,
مجلد2: 1998م , 1419ق , |
| کد اتوماسیون | AUTOMATIONCODE12693AUTOMATIONCODE |
المحتسب في تبيين وجوه شواذ القراءات و الإيضاح عنها، اثر عثمان بن جنی، کتابی است در معرفی قرائات شاذ و غیر معروف قرآن کریم و بررسی این قرائات و بحث پیرامون علل و احتمالات ممکن دخیل در انتخاب این قرائات.
تحقیق و تصحیح کتاب، توسط عبدالقادر احمد عطا، صورت گرفته است.
ساختار
کتاب با دو مقدمه از محقق و نویسنده آغاز و مطالب در دو جلد، دربردارنده قرائات شاذ تمامی سوره‌های قرآن کریم می‌باشد.
نویسنده در نگارش این اثر، از دو دسته از منابع، استفاده کرده است که عبارتند از: الف)- کتبی که مطالبی را از آنها اخذ کرده و به بعضی از مطالب مذکور در آنها استناد کرده است که عبارتند از:
- کتاب ابوبکر احمد بن موسى بن مجاهد که برای ذکر شواذ قرائات نوشته شده است.
- کتاب ابوحاتم سهل بن محمد بن عثمان سجستانى.
- کتاب ابوعلى محمد بن مستنیر قطرب.
- «المعاني» زجاج.
- «المعاني» فراء.
ب)- روایاتی که به نظر خودش صحیح بوده و از آنها استفاده کرده است[۱].
از جمله کسانی که نویسنده به نقل از آنها پرداخته و در تدوین کتاب خویش، از گفتار و روایاتشان استفاده کرده است، عبارتند از: سیبویه (که استشهادات زیادی به وی کرده است)؛ ابوعلی فارسی؛ کسائی؛ یحیی و ابراهیم سلمی[۲].
گزارش محتوا
مقدمه محقق، دارای چهار بخش می‌باشد: در بخش نخست، مطالبی پیرامون چگونگی جمع‌آوری قرآن و ترتیب سوره‌ها و آیات آن و نیز عدد سوره‌ها، آیات، کلمات و حروف آن، عنوان گردیده است[۳].
بخش دوم، به قراءات قرآنی اختصاص یافته، ولذا در ابتدا، به تعریف قرائت پرداخته شده و سپس انواع قرائات و شروط آن، توضیح داده شده است. بحث و نزاع پیرامون قضیه قرائات، وجوه قرائات، وجوه اختلاف در قرائات (که در این زمینه، هفت وجه ذکر گردیده است) و حکم قرائت به تمامی این وجوه و ادعای لحن در قرآن، از جمله مطالب مطرحشده در این بخش می‌باشد[۴].
در بخش سوم، زندگی‌نامه مفصلی از ابن جنی ذکر شده و اطلاعاتی پیرامون نسب، مولد، مصاحبت با متنبی، جلالت و تعریف و تمجید از او، علم به لغت، مذهب فقهی و نحوی، شعر، وفات و کتب وی، ارائه گردیده است[۵].
در بخش چهارم، اطلاعاتی در مورد مصادر کتاب و اقدامات تحقیقی صورتگرفته در آن، در اختیار خواننده قرار گرفته است[۶].
در مقدمه نویسنده، به این نکته اشاره شده است که تمامی قرائات شاذ، بر دو قسم می‌باشند: قسم اول: قرائاتی که خالی و عاری از روش و ساختار خاصی بوده و غیر قابل اعتمادند و در این کتاب بدان پرداخته نشده است قسم دوم: قرائاتی که غیر از قرائات سبعه بوده، ولی قابل اعتماد بوده و در این کتاب، بدان پرداخته شده است[۷].
جلد اول، سوره حمد تا هود را در خود جای داده و از سوره یوسف تا ناس، در جلد دوم آمده است؛ بهعنوان مثال، به مطالبی که پیرامون اولین آیه سوره حمد ذکر شده، اشاره می‌گردد: در مورد این آیه «اَلْحَمْدُ لِلّٰهِ رَبِّ الْعٰالَمِين» (الفاتحة: 2)، نویسنده به این نکته اشاره نموده که اهل بادیه، «الحمد لله» را به ضم دال و لام قرائت نموده و ابراهیم بن ابیعبله، زید بن علی و حسن بصری، آن را به کسر آن دو، قرائت کرده‌اند؛ درحالیکه هر دو قرائت، در قیاس و استعمال، شاذ می‌باشد؛ وی در توجیه این قرائت، به این نکته اشاره نموده که این لفظ، در کلام ایشان، زیاد استفاده شده و استعمال آن، شایع است و به دلیل این کثرت استعمال، تغییرات زیادی کرده و به این صورت، قرائت شده است[۸].
وضعیت کتاب
از جمله اقدامات تحقیقی صورتگرفته در کتاب، عبارتند از:
- تخریج آیات قرآنی.
- تخریج قرائات قرآنی منسوب به اصحاب و ذکر قرائاتی که نویسنده از آنها غفلت ورزیده.
- ارائه زندگی‌نامه اعلام مذکور در کتاب[۹].
فهرست مطالب هر جلد، در انتهای همان جلد آمده است.
پاورقی‌ها توسط محقق نوشته شده و در آنها علاوه بر ذکر منابع، توضیحات جامع و مفصلی پیرامون برخی از مطالب متن، ارائه گردیده است.
پانویس
منابع مقاله
مقدمه و متن کتاب.