الحاشية علی تهذيب المنطق للتفتازاني
الحاشية على تهذيب المنطق للتفتازاني، تأليف عبدالله بن شهاب الدين يزدى (متوفى 981ق)، از حواشى عربى بر كتاب «تهذيب المنطق و الكلام» تفتازانى است. در اين مقاله، متن و حاشيه با هم كتاب‌شناسى شده است.
| الحاشیة علی تهذیب المنطق للتفتازاني | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | تفتازانی، مسعود بن عمر (نويسنده) یزدی، عبدالله بن حسین (نويسنده) |
| عنوان‌های دیگر | تهذیب المنطق و الکلام. شرح |
| ناشر | جماعة المدرسين في الحوزة العلمیة بقم، مؤسسة النشر الإسلامي |
| مکان نشر | قم - ایران |
| سال نشر | 1412 هـ.ق |
| چاپ | 2 |
| موضوع | تفتازانی، مسعود بن عمر، 722 - 792؟ق. تهذیب المنطق و الکلام - نقد و تفسیر منطق - متون قدیمی تا قرن 14 |
| زبان | عربی |
| کد کنگره | BC 66 /ع4 ت7028 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
ساختار
كتاب، مشتمل بر دو بخش است: بخش اول، شامل مقدمه، دو مقصد، باب حجت و هيئت تأليف آن و خاتمه است. بخش دوم نيز شامل حواشى حاشيه كتاب است. شرح كتاب به شيوه رايج «قال - اقول» نگارش شده؛ بدين ترتيب كه پس از لفظ «قوله» ابتدا بخشى از عبارت مصنف ذكر و شرح آن در برابرش ارائه شده است.
تفتازانى در اين رساله، چكيده مباحث منطقى و كلامى را با حذف زوايد و اصول مطالب را در غايت ايجاز بيان مى‌كند و همين ساختار، مجالى فراخ براى تهيه متون گسترده‌ترى بر اساس اين اثر فراهم ساخته است. شرح ملا عبدالله نيز شرحى نسبتاً مفصل و از مشهورترين حواشى تهذيب است.[۱]
گزارش محتوا
«تهذيب المنطق و الكلام»، تفتازانى رساله‌اى است مشهور از تفتازانى در منطق و كلام به زبان عربى كه تفتازانى آن را در 789ق، به پايان رسانده است. اين رساله با همه فشردگى و اختصار، از متون معتبر در حوزه‌هاى آموزشى قديم بوده، و بر آن شرح‌ها و حواشى فراوان نوشته شده است. وى تهذيب را براى پسرش نوشته و ازاين‌رو از ابتدا، نگارش آن به قصد تعليم بوده است. نام كامل اين رساله «غاية تهذيب الكلام في تحرير المنطق و الكلام و تقريب المرام من تقرير عقايد الإسلام» بوده و تفتازانى در آغاز كتاب، آن را راهنمايى براى طالبان حقيقت و آگاهى معرفى كرده است.[۲]
ديگر ويژگى مهم تهذيب همراهى دو موضوع منطق و كلام است كه بايد آن را از پيامدهاى توجه متكلمان به منطق و فلسفه دانست؛ چراكه در اين دوره، برخلاف سنت كلامى متقدم، جايگاه منطق و تا حدودى فلسفه ارسطويى تثبيت شده بود. پيش از تفتازانى، همنشينى علم كلام با مباحث امور عامه فلسفى در متن واحد سابقه داشته است كه از آن جمله مى‌توان به «المحصل» فخرالدين رازى، «المقاصد» خود تفتازانى و «المواقف» قاضى عضد الدين ايجى اشاره كرد. بااين‌همه، بخش‌هاى فلسفى اين متون هيچ‌يك به‌عنوان اثر مستقل موردنظر نبوده‌اند. بنابراين كار تفتازانى را با توجه به تعليمى بودن اثر مى‌توان شيوه‌اى جديد و گواه اين دانست كه از ديدگاه او، منطق ابزارى معتبر و كارآمد براى همه كسانى است كه قدم در راه يادگيرى روش‌هاى استدلالى و جدلى علم كلام مى‌نهند. وجود اين ديدگاه درباره نسبت منطق با كلام موجب مى‌شده است كه در برخى تحريرهاى آموزشى ديگر، كليات اين دو رشته را در متن واحدى بگنجانند؛ چنان‌كه دو اثر مجزاى «تجريد المنطق» و «تجريد الكلام» از خواجه نصير الدين طوسى (د 672ق) در منظومه‌اى واحد تلخيص شده‌اند.[۳]
«تهذيب المنطق»، به لحاظ شيوه تأليف، از آن‌گونه كتاب‌هاى منطقى بشمار مى‌آيد كه ساختارى دو بخشى شامل معرف و حجت يا تصور و تصديق دارند. اين روش تدوين را نخست ابن سينا در بخش منطق كتاب «الإشارات و التنبيهات» به كار گرفته است. پس از آن و پيش از تفتازانى، آثار ديگرى چون «مطالع» ارموى و «الشمسيه» نجم الدين كاتبى نيز با همين سياق تأليف شده‌اند و تأثير آنها را بر «تهذيب المنطق» در ترتيب و محتواى مطالب مى‌توان مشاهده كرد. تفتازانى از آنجا كه نظام دو بخشى را براى تدوين كتابش انتخاب كرده است، مقدمه را با تقسيم علم به حصولى و حضورى مى‌آغازد و سپس از مفهوم تصور و تصديق براى توضيح چيستى علم منطق استفاده مى‌كند و آنگاه مباحث منطقى تهذيب را در دو مقصد كلى تصورات و تصديقات، در 11 فصل، سامان مى‌دهد كه با مبحث الفاظ آغاز مى‌شود و به روش آثار مشابه با فصل جداگانه‌اى در صناعات خمس پايان مى‌يابد. وى خاتمه‌اى نيز مشتمل بر رئوس ثمانيه بر كتاب افزوده است كه در اين بخش از اجزاى علوم و مبادى آنها ياد مى‌كند و مقدمات روش‌شناختى عام را براى دانش‌هاى مختلف توضيح مى‌دهد.[۴]
برخى از حاشيه‌ها و شرح‌هاى «تهذيب المنطق» به حدى اهميت يافته‌اند كه بر خود آنها با چند واسطه نيز حاشيه‌هايى نوشته شده است. حاشيه ملا عبدالله يزدى از ديرباز، به‌ويژه در حوزه‌هاى علمى ايران و شبه قاره هند از متون درسى مهم بشمار مى‌رفته است. بر اين اثر نيز، حاشيه‌هاى فراوانى نوشته‌اند كه از آن ميان مى‌توان حاشيه‌هاى عبدالرزاق لاهيجى، ميرزا محمدعلى قراچه‌داغى، ملا نظرعلى گيلانى و ميرزا عليرضا تجلى را نام برد. حاشيه ملا عبدالله بارها همراه برخى از حواشى آن به چاپ رسيده است.[۵]
ويژگى‌هاى كتاب را مى‌توان اين‌گونه خلاصه نمود:
- كتاب با مقدمه ناشر و ترجمه مختصرى از تفتازانى و ملا عبدالله يزدى آغاز شده است.
- اين كتاب با نسخه‌هاى قديمى متعددى مقابله و تصحيح شده و به اختلاف نسخ اشاره شده است.
- برخى كلمات كه ممكن است بر مبتدى دشوار باشد توضيح داده شده و مطالبى با عنوان توضيح در داخل پرانتز آمده است.
- از آنجا كه برخى از تعليقات حاشيه ملا عبدالله يزدى به زبان فارسى بوده و بعضى در حل معضلات كتاب دخيل بوده، لذا پس از ترجمه در بخش تعليقات كتاب آمده است.
- در ذيل هر تعليقه، نام صاحب آن با اشاره به عنوان تعليقه در داخل پرانتز ذكر شده، مگر اينكه تعليقات از خود شارح باشد.
- تعليقات خود كتاب «التهذيب» در پاورقى اثر آمده، اما تعليقات علما بر حاشيه (شرح) در آخر كتاب آمده است.[۶]
وضعيت كتاب
فهرست موضوعات و حواشى كتاب، در پايان آن ذكر شده است.
پانويس
منابع مقاله
1. مقدمه و متن كتاب.
2. بجنوردى، سيد كاظم و همكاران، دائرةالمعارف بزرگ اسلامى، جلد 15، چاپ اول، مركز دائرةالمعارف بزرگ اسلامى، تهران، 1387.