عجائب المخلوقات
| نام کتاب | عجایب المخلوقات |
|---|---|
| نام های دیگر کتاب | عجایب المخلوقات و غرایب الموجودات |
| پدیدآورندگان | طوسی، محمد بن محمود (نويسنده)
ستوده، منوچهر (اهتمام) |
| زبان | فارسی |
| کد کنگره | AG 241 /ط9ع3 |
| موضوع | شگفتیهای جهان - متون قدیمی تا قرن 14
فرهنگ جغرافیایی نثر فارسی - قرن 6ق. |
| ناشر | شرکت انتشارات علمی و فرهنگی |
| مکان نشر | تهران - ایران |
| سال نشر | 1382 هـ.ش |
| کد اتوماسیون | AUTOMATIONCODE10116AUTOMATIONCODE |
معرفى اجمالى
عجائب المخلوقات و غرائب الموجودات، (شگفتى‌هاى آفريدگان و موجودات) تأليف جغرافيدان، دانشمند، تاريخ‌نويس و فيلسوف ايرانى‌تبار، زكريا بن محمد بن محمود طوسی یا قزوينى (600-682) به زبان عربى است. كتابى است در زمينه هيئت و جهان‌شناسى، علم‌الاشيا و شگفتى‌هاى عالم خلقت كه نويسنده در آن مى‌كوشد شرح نظام‌مندى از كل آفرينش ارائه كند.
ساختار
كتاب؛ شامل چهار مقدمه و دو مقاله است: مقاله اول در عُلويات و مقاله دوم در سُفليات. هر يك از مقالات نيز به صورت يك فصل نگارش شده است. شكل تنظيم كتاب بى‌شباهت به دائره‌المعارف‌هاى امروزى نيست و متن آن از مقالات كوتاه يا مدخل‌هاى متعدد تشكيل شده است.
گزارش محتوا
كتاب‌هاى «عجائب المخلوقات» كه به نام‌هاى مختلفى؛ مانند: «عجايب‌نامه» و «العجايب و الغرايب» و «عجايب البر و البحر» و «خريده العجايب و فريده الغرايب» و... خوانده شده‌اند، گويى براى بالا بردن سطح اطلاعات مردمى كه زياد اهل مطالعه و دقت نبوده‌اند، نوشته مى‌شده است تا با جلب كردن نظر آنان به عجايب و غرايب، ايشان را با موجودات محيط وسيع اطراف خود آشنا سازند.
مؤلفين اين رشته كتب از آسمان و ستارگان و حركات آنها و ساعات طلوع و غروب ايشان به اندازه‌ى احتياج افراد متوسط بحثى به ميان آورده‌اند، سپس براى شناسايى زمين ذكرى از درياها، رودها، كوه‌ها، چشمه‌ها، چاه‌ها، دشت‌ها، شهرهاى معروف و سرانجام گياه‌ها، و درختان، سنگ‌ها و مواد معدنى كرده‌اند. در بعضى از اين كتب شرحى از ساختمان ظاهرى بدن انسان و وظايف اعضاى مختلف و ملكات فاضله و صفات رذيله ديده مى‌شود. نويسندگان اين كتب از فرشتگان و جن و غول نيز گفتگويى به ميان آورده‌اند.
گروهى معتقدند كه دو سوم هر يك از اين كتب خرافه و ياوه است و از چاپ كردن و نقل آنها بايد صرف نظر كرد؛ اما برخى نيز بر اين باورند كه براى شناسايى سطح معلومات و روحيات ادوار مختلف، كتبى بهتر از اينها در دست نداريم و اگر از ديدگاه فرهنگ عامه‌اى به آنها بنگريم هر يك سال‌ها مطالعه و دقت لازم دارد.
مقاله اول: اين بخش از كتاب به سياره‌ها و صورت‌هاى فلكى و اجرام آسمانى اختصاص يافته و در واقع مخلصى از كتاب «صور الكواكب» عبدالرحمن صوفى است. كتاب مذكور به عكس كتاب قزوينى، رساله‌اى تخصصى است كه به نجوم اختصاص دارد.
مقاله دوم: كه حجم عمده كتاب را فراگرفته، بر اساس انگاره يونانى تقسيم موجودات عالم به چهار عنصر «هوا، آتش، آب، خاك» تنظيم شده است. در پديده‌هاى هواشناختى سخن مى‌گويد، اقيانوس‌ها و جزاير، ماه‌ها، فصول سال، ستارگان، زمين، كوه‌ها، درياها، رودها، را معرفى مى‌كند، و در مواليد سه‌گانه «حيوان» و «نبات» و «جماد» اطلاعاتى به دست مى‌دهد. اين سه فصل پايانى نيز خود سامانى منتظم دارد؛ مثلاً فصل مربوط به حيوان با گفتارى درباره انسان، قسمت‌هاى بدن انسان و ويژگى‌هاى مختلف او آغاز مى‌شود.
چارچوب عمومى كتاب بر تصوير ارسطويى عالم بنا شده كه از طريق ميراث دائره‌المعارف‌هاى عربى قرون چهارم و پنجم به او رسيده بود. قزوينى به اين شيوه سنتى فصل‌بندى وفادار مى‌ماند؛ اما در هر فصل از كتاب بر منابع تخصصى مربوط تكيه مى‌كند. در فصل مربوط به حيوانات، حيوانات را در دسته‌بندى‌هاى مشخص، يكى پس از ديگرى توصيف مى‌كند. هر مدخل با خلاصه‌اى در باب ويژگى‌ها و رفتار حيوان مورد بحث آغاز مى‌شود و به دنبال آن فوايد پزشكى اجزاى بدن حيوان مى‌آيد. منبع اصلى اطلاعات مربوط به تاريخ جانوران كتابى است از جاحظ به نام كتاب‌الحيوان. قزوينى در اطلاعات پزشكى خود بر قانون در طب ابن‌سينا متكى است.
57 مورد از 174 حيوان واقعى و اساطيرى كه در عجائب‌المخلوقات آمده پرنده است. به اين ترتيب در جانورشناسى مؤلف هوازيان سهم بزرگى را به خود اختصاص داده‌اند. به عنوان نمونه مطالب قزوينى در باب هدهد اختلاطى است از واقعيت، شنيده‌ها و اسطوره. در اينجا مثل بقيه موارد كاربردهاى درمانى پرنده نيز بيان شده است. فقره جالبى به رفتار خانه‌سازى و لانه‌گزينى هدهد اختصاص يافته است: «مى‌گويند هدهد لانه‌اش را به مدفوع انسان مى‌آلايد و بوى بد لانه به اين علت است. در بهاران گاه مشاهده مى‌شود كه مگس‌هايى از دهان هدهد بيرون مى‌آيند. هر جا كه هدهد زندگى مى‌كند كرم چوب وجود ندارد». بوى بد در مورد هدهد درست است؛ اما اين كه از مدفوع انسان باشد، غلط است. در ماده هدهدهاى كرچ و هدهدهاى كرچ و هدهدهاى جوان اندامى به نام غده پيشابى، بيش از حد بزرگ مى‌شود. در اين حالت، غده پيشابى مقادير زيادى مايع بدبو ذخيره مى‌كند. اين مايع بدبو ماده شيميايى مشمئزكنندهاى است، براى دور كردن شكارگران. هر گاه تعرضى به آشيانه بشود، پرنده از اين مايع به طرف مهاجم مى‌پاشد. آشيانه هدهد حتى زمانى كه مزاحمتى صورت نگرفته باشد، شديداً بدبو و مشمئزكننده است.
وضعيت
كتاب حاضر به زبان‌هاى تركى، آلمانى، يونانى و ترجمه فارسى آن نيز چندين بار منتشر شده است. فهرست تفصيلى مطالب كتاب در انتهاى اثر آمده است. محمد بن يوسف القاضى محقق كتاب در پاورقى توضيحات برخى الفاظ و اعلام و ارجاعات خوبى داده است.
منابع
1- مقدمه و متن كتاب.
2- كتب عجائب المخلوقات فى الادب العربى، علوان، محمدباقر، مجله المورد، تابستان 1353، شماره 10، ص 235.
3- نقش مرغ در نسخه عجائب‌المخلوقات، سيرينكس فن هس و...، ترجمه عباس آقاجانى، مجله گلستان هنر، تابستان 1385، شماره 4، ص 78-79.