البرهان في علوم القرآن
| نام کتاب | البرهان في علوم القرآن |
|---|---|
| نام های دیگر کتاب | |
| پدیدآورندگان | مرعشلی، یوسف عبدالرحمن (محقق)
ذهبی، جمال حمدی (محقق) کردی، ابراهیم عبدالله (محقق) زرکشی، محمد بن بهادر (نويسنده) |
| زبان | عربی |
| کد کنگره | BP 69 /ز4ب4 |
| موضوع | قرآن - علوم قرآنی |
| ناشر | دار المعرفة |
| مکان نشر | بیروت - لبنان |
| سال نشر | 1410 هـ.ق یا 1990 م |
| کد اتوماسیون | AUTOMATIONCODE2954AUTOMATIONCODE |
معرفى كتاب
البرهان في علوم القرآن، نخستين كتاب مستقل دربارۀ علوم قرآنى تأليف بدر‌الدين محمد بن بهادر زركشى* (745-794).پيش از زركشى، برخى از علما در ضمن متون تفسيرى، و به طور حاشيه‌اى در تفاسير و جوامع حديثى خود، دربارۀ دانشهاى قرآنى مطالبى آورده بودند، مانند حوفى نحوى (متوفى 330)كه در كتاب البرهان خود مطالبى مختصر دربارۀ آن نقل كرده بود، اما زركشى با استفاده از منابع مختلف، از جمله كتابهاى تفسير، ادب، فقه و تاريخ، به گونه‌اى بى‌سابقه به تأليف كتابى مستقل دربارۀ علوم قرآنى پرداخت.[۱]
ساختار
اين كتاب، كه چكيده‌اى از آراى محققان متقدم است و به زبان عربى تأليف شده، مشتمل است بر:مقدمه، دو فصل، و 47 باب.فصل اول دربارۀ كليات تفسير، مانند انواع تفسير، و فصل دوم دربارۀ علوم قرآنى و منشأ آن است كه بر مبناى نظريات مختلف علما، وجوه گوناگونى دربارۀ آن مطرح شده است.سپس 47 باب، هر يك در بيان يكى از انواع علوم قرآنى، آمده كه عبارت است از:شناخت سبب نزول؛ ارتباط آيات با يكديگر؛فاصلۀ آيات؛وجوه و نظاير؛علم به آيات متشابه؛علم به آيات مبهم؛دربارۀ سرآغاز سوره‌ها؛دربارۀ پايان سوره‌ها؛ دربارۀ شناخت آيات مكّى و مدنى؛شناخت نخستين قسمتى كه از قرآن نازل شد؛چگونگى نزول قرآن؛گردآورى قرآن و صحابۀ حافظ قرآن؛شناخت تقسيم‌بندى قرآن بر حسب سوره‌ها و ترتيب سوره‌ها، آيات و تعداد آنها؛شناخت نامهاى قرآن؛آنچه در قرآن به «لغت»(گويش)غير حجازى است؛آنچه در قرآن از لغات غير عربى است؛شناخت غريب القرآن؛شناخت تصريف؛ شناخت احكام؛شناخت لفظ يا تركيب نيكوتر و فصيحتر؛ تفاوت كردن الفاظ بر اثر زياد يا كم شدن؛وقف و ابتدا؛شناخت توجيه قرائات؛علم به رسم الخط قرآنى؛فضايل قرآن؛ خواص قرآن؛آيا در قرآن قسمتى بهتر از ديگرى است؟؛آداب تلاوت قرآن؛آيا جايز است كه در نوشتار، نامه و سخنرانى، قسمتى از آيات قرآن به كار رود؟؛ امثال قرآن؛ احكام قرآن؛جدل در قرآن؛ ناسخ و منسوخ قرآن؛توهم اختلاف در قرآن؛شناخت محكم و متشابه؛حكم آيات متشابهى كه دربارۀ صفات خداوند است؛ اعجاز قرآن؛وجوب تواتر قرآن؛يارى سنّت در فهم قرآن؛ شناخت تفسير قرآن؛شناخت وجوب در مخاطبات؛بيان حقيقت و مجاز قرآن؛كنايه و تعريض؛ اقسام معناى كلام؛ تعدادى از اسلوبهاى بلاغى قرآن؛و شناخت ابزار و ادواتى كه مفسر به آن نياز دارد.
مؤلف در هريك از اين مباحث، ابتدا تاريخچۀ پژوهش آن را بيان، و خود آن را تعريف مى‌كند، سپس به بررسى ديدگاه علما دربارۀ آن مبحث مى‌پردازد و از كتابها و دانشمندان بسيارى نقل قول مى‌كند، از جلمه از كشاف و اساس البلاغة زمخشرى، المفردات راغب،تاريخ طبرى، امالى سيد مرتضى، و اسباب النزول واحدى [۲]او ميان آراى علما، مناظره‌اى غيابى به وجود مى‌آورد، سپس از بحثها نتيجه‌گيرى مى‌كند و سرانجام نظريۀ خود را مى‌گويد و اشكال عقايد علماى پيش از خود را با استدلالهاى ادبى، تفسيرى، فقهى و حديثى مطرح مى‌سازد و گاهى ذيل عنوان «فصل» به مطالب حاشيه‌اى يا شرحهاى اضافى مى‌پردازد تا سخن را تكميل كند.
وى به تناسب بلندى و كوتاهى مباحث، برخى از انواع را به فصول و بخشهاى گوناگون تقسيم كرده و به چهار نوع واپسين (كنايه و تعريض، اقسام معناى كلام و...) تفصيل بيشترى مى‌دهد، ازينرو البرهان از لحاظ ادبى بر ديگر كتب علوم قرآنى امتياز دارد.
ترتيب منطقى انواع و فصول، بيان مشروح آراى گوناگون و دلايل قائلان به هر رأى و رأى خود مؤلف، ايجاز و استحكام عبارات، و نثر ساده از ويژگيهاى اين كتاب است.در مقابلۀ متن با منابعى كه زركشى از آنها سود جسته، دقت و صحت مطالب آن آشكار مى‌شود، زيرا مؤلف با هوشمندى و تسلط بر انواع علوم، درشناخت انواع سخن، از دشوار و آسان و نادر و غريب، و دريافت شاذّ و غير شاذّ صاحبنظر بوده است.[۳]
از اين كتاب در تأليف كتابهاى ديگر استفاده شده است، از جمله سيوطى (849-911)آن را در تأليف الاتقان في علوم القرآن، اساس قرار داده است.به عقيدۀ سيوطى، هر كس پس از زركشى در زمينۀ علوم قرآنى تأليفى دارد، بر البرهان تكيه كرده است.[۴] كتاب زركشى پس از الاتقان سيوطى در جوامع علمى متروك ماند و تعداد اندك نسخه‌هاى خطى آن نشان‌دهندۀ همين مطلب است.[۵] اين نسخه‌ها در كتابخانه‌هاى معتبر نگهدارى مى‌شود.
نسخه‌شناسى
البرهان در چهار جلد،يك بار با تحقيق محمد ابوالفضل ابراهيم در 1376 در مصر، و بار ديگر به تحقيق عبدالقادر عطا در 1408 در بيروت به چاپ رسيده است.[۶]
پانویس
منبع
دانشنامه جهان اسلام، ج 3، ص 5-304، ناهيد باقرى.
پیوندها
مطالعه کتاب البرهان في علوم القرآن در پایگاه کتابخانه دیجیتال نور