الصوت اللغوي في القرآن
| نام کتاب | الصوت اللغوي في القرآن |
|---|---|
| نام های دیگر کتاب | |
| پدیدآورندگان | صغير، محمد حسين علي (نويسنده) |
| زبان | عربي |
| کد کنگره | BP 80/87 /ص6ص9 |
| موضوع | قرآن - قرائت - موسيقي |
| ناشر | دار المؤرخ العربي |
| مکان نشر | لبنان - بيروت |
| سال نشر | مجلد1: 2000م , 1420ق , |
| کد اتوماسیون | AUTOMATIONCODE03073AUTOMATIONCODE |
الصوت اللغوي في القرآن نوشته محمد حسین علی صغیر، کتابی است به زبان عربی و با موضوع علوم قرآنی. نویسنده در این اثر به بیان اصوات قرآنی و مباحثی از آواشناسی پرداخته و تاریخچه مختصری از آن به زبان عربی ارائه داده است.
ساختار
کتاب دارای مقدمه به قلم نویسنده، محتوای مطالب در شش فصل و یک خاتمه (که نویسنده خلاصه نتایج به دست آمده در فصل‌های کتاب را در آن ذکر کرده است) است. محمد حسین علی صغیر، مجموعاً به هشتاد منبع عربی و لاتین از منابع شیعه و سنی و غیرمسلمانان ارجاع داده است و کتابنامه را در سه قسمت مجزای منابع قدیمی عربی و منابع جدید عربی و ترجمه شده به عربی، منابع لاتین (اجنبی) ذکر کرده است. از جمله منابع عربی قدیمی پس از قرآن کریم، المثل السائر في أدب الكاتب و الشاعر ابن اثیر، إعجاز القرآن ابوبکر باقلانی ، مقدمه ابن خلدون ، أسباب حدوث الحروف القاهره بوعلی سینا ، البرهان في تفسير القرآن سید هاشم بحرانی ، مجمع‌البیان في تفسير القرآن طبرسی ، التبيان في تفسير القرآن شیخ طوسی و... است. از منابع جدید، مواهب الرحمن في تفسير القرآن عبدالأعلی موسوی سبزواری ، منهاج الصالحين علی حسینی سیستانی ، علم اللغة العام فردینان دو سوسور ترجمه یوسف عزیز یوئیک و... را می‌توان نام برد[۱].
گزارش محتوا
عنوان فصل اول کتاب، ابعاد صوت لغوی است. نویسنده مباحث ذیل را در آن مطرح کرده است:
اصطلاح صوت لغوی که در آن صحبت از صوت را به لحاظ لغوی، ارتعاشات صدا، صوت غنائی و آهنگین، آموزگاران صوت و... را شفاف‌سازی می‌کند. او نتیجه می‌گیرد که صدا به وصف لغوی‌اش در این مطالعه تخصصی، ردیابی ظواهر و پدیده‌های صوتی واژگان عربی و به نحو خاص، کاربرد آن به‌صورت نظریه‌پردازی در قرآن کریم است؛ زیرا محل بحث ما درباره قرآن کریم است. تحقیقات ثابت کرده که علم آواشناسی اصطلاحی عربی اصیل است که علمای عرب اسلام آن را مطرح کرده‌اند. عرب‌ها اصوات را به دو دسته صائت و صامت تقسیم کردند که بعدها دلیل راه اروپائیان بر تقسیم اصوات به دو دسته ساکنه و لین شد. با نگاه به مخارج این حروف، صفت‌های مهجور، مهموس، شدید، مطبق و... از آن‌ها استخراج شد[۲]. نویسنده سیر تکامل صوت لغوی را در تحول تاریخی نظام اصوات در این فصل بررسی می‌کند. تبدیل موقت یا دائم یک صوت به صوت دیگر که به ترتیب به مماثلت و مخالفت نام‌گذاری شده‌اند و سخن از نبر و تنغیم از دیگر مواردی است که در این فصل بیان می‌گردد. در این فصل به مباحث صوتی لغوی عرب‌ها که خاورشناسان و اروپائیان بر اصالت آن اذعان دارند، هم پرداخته می‌شود[۳].
فصل دوم درباره روش‌شناسی بحث اصوات است. نویسنده در این فصل، تاریخ بحث صوتی را در روش عربی آن‌که با تفکر مدرن اروپا مقارن شده، مطرح می‌کند. او با خلیل بن احمد فراهیدی و مکتب صوتی وی شروع می‌کند و صوت را در روش‌شناسی سیبویه مطرح کرده و سپس به بیان فکر صوتی نزد ابن جنی می‌پردازد. خلیل بن احمد فراهیدی (متوفی 175ق) اولین کسی است که صوت لغوی را در موضع تطبیق فنی قرار داد. او در مقدمه العین به این می‌پردازد. خلیل، اصوات را نام‌گذاری می‌کند و حروف را از مخارجشان بیرون می‌کشد و... . سیبویه (متوفی 180ق) که متأثر از مکتب خلیل بن ا حمد است، در بسیاری از موارد بر روش او سیر می‌کند و در برخی موارد هم اجتهاد شخصی خودش را داراست. او در ارائه بحث ادغام و تمییز دقیق بین صفات جهر و همس از سابقین است. ابوالفتح عثمان بن جنی (متوفی 392ق) اولین کسی است که اصطلاحات فنی را برای دلالت بر اصوات به‌کار برد و مجموعه این اصطلاحات را «علم الاصوات» _که در فارسی معادل آواشناسی است_ نام نهاد. او متمحض در این علم بود و تجارب صوتی دقیقش را در «سر صناعة الإعراب» و «الخصائص» ارائه کرد. او شش حرف را که اصوات نیکو داشتند و هشت حرف که مخارجشان غیرنیک داشتند را به حروف معجم افزود و مخارج حروف را در 16 مخرج منحصر کرد. امروزه بسیاری از مباحثی را که ابن جنی کشف و ضبط کرده بود با علم فیزیولوژیک معاصر ثبت و تأیید کرده‌اند. نویسنده در این فصل همچنین بیان می‌دارد که قرآن اساس مباحث صوتی لغوی در زبان عربی و دلیل بقای جوهر صوت عربی است. او مجملی از اصوات در دراسات قرآنی و دراسات بلاغی را در این فصل بیان می‌دارد[۴].
فصل سوم در بیان صوت لغوی در فواتح السور قرآنی نوشته شده است. نویسنده در این فصل متعرض تقسیم باقلانی درباره اصناف اصوات می‌شود و آن را در بر دارنده تمامی اصناف صوتی در گفتار می‌داند. او اهتمام زمخشری در جدول فواتح السور قرآنی و تعداد مهموس و مهجور و شدید و رخو و مطبق و منفتح و مستعلی و منخفض و حروف قلقله را به‌صورت تفصیلی بیان می‌کند. همچنین توقف زرکشی هنگام انعکاس صوتی این حروف بیان می‌گردد و سه توجیه برای آن ذکر می‌شود[۵].
فصل چهارم درباره صوت لغوی در ادای قرآنی است که در آن اصول ادای قرآنی، وقف و صوت قوی‌تر در ادای قرآنی و... بیان می‌شود. در اصول ادای قرآنی، اولین اشاره به این امر توسط امیرالمؤمنین علی(ع) در شناخت وقف و تجوید حرف بیان می‌شود. درباره وقف در ادای قرآنی هم شیوع وقف در فواصل آیات و ... مطرح می‌شود و فضیلت این امر در بیان ثبات و سازگاری عبارات و روان بودن آن بیان می‌گردد. او در این فصل مباحث ادغام حروف به جهت مماثلشان با یکدیگر را هم مطرح می‌کند[۶]. فصل پنجم کتاب، به بحث از صوت لغوی در فواصل آیات قرآنی می‌پردازد. نویسنده در این فصل اصطلاح فاصله را در قرآن توضیح می‌دهد و تفاوت آن را سجع و قافیه در شعر را بیان می‌دارد. دو روش توقیفی و قیاسی در شناخت فواصل قرآنی را بیان می‌کند. ظواهر مورد لحاظ صوتی در فواصل آیات را نشان می‌دهد و مواردی مانند تقدیم ما حقه التأخیر و تأخیر ما حقه التقدیم و ختم برخی کلمات به حروف مد و لین و الحاق نون در برخی موارد به آخر کلمه و... را در ضمن این مباحث بیان می‌دارد. ریتم موسیقائی فواصل هم از دیگر مواردی است که در این فصل بیان می‌شود[۷].
فصل ششم با محتوای دلالت صوتی در قرآن مطرح شده است. در این فصل، مجموعه‌ای از الفاظ که قرآن استفاده کرده و پژواک آن در گوش و نفس و خارج می‌پیچد مطرح شده است. اغراق در مد صوت و کشش بیش‌ازحد آن، در این فصل بیان گردیده است. به کار بردن اصوات و الفاظ هولناک در موارد قیامت و تحذیر و استفاده از اصوات و الفاظ نرم در موارد بیان رحمت الهی، نیز از دیگر مباحث طرح شده در این بخش از کتاب است. موارد ضوضاء، ضجیج و صوت رنان، ارائه لفظ مناسب برای صوت مناسب و ... از دیگر مواردی هستند که در این فصل بیان شده است[۸].
وضعیت کتاب
این کتاب، دومین شماره از مجموعه «موسوعة الدراسات القرآنية» است. فهرست مطالب و کتابنامه در انتهای اثر ذکر شده است. مستند مطالب کتاب در پاورقی ذکر شده است.
پانویس
منبع مقاله
مقدمه و متن کتاب.