الشواهد الربوبية في المناهج السلوكية

    از ویکی‌نور
    الشواهد الربوبية في المناهج السلوکية
    نام کتاب الشواهد الربوبية في المناهج السلوکية
    نام های دیگر کتاب
    پدیدآورندگان صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم (نویسنده)

    سبزواری، هادی بن مهدی (حاشیه نویس)

    آشتیانی، جلال‎‌الدین (مصحح)

    زبان عربی
    کد کنگره ‏BBR‎‏ ‎‏1100‎‏ ‎‏1375
    موضوع 1.فلسفه اسلامي - متون قديمي تا قرن 14

    2.معاد 3.نبوت

    ناشر
    مکان نشر تهران - ایران
    سال نشر 1996م , 1417ق
    کد اتوماسیون AUTOMATIONCODE4470AUTOMATIONCODE

    معرفى‏ اجمالى‏

    الشواهد الربوبية في‏ المناهج‏ السلوكية، تأليف‏ محمد بن‏ ابراهيم‏ صدر الدين‏ شيرازى‏ معروف‏ به‏ ملاصدرا است. اين‏ اثر، يكى‏ از متون‏ عالى‏ فلسفى‏ است‏ كه‏ ملاصدرا در آن، آخرين‏ آرا و عقايد خويش‏ را بيان‏ كرده‏ است. شرح‏ اين‏ كتاب‏ توسط ملاهادى‏ سبزوارى ‏ انجام‏ گرفته‏ و سيد جلال‏‌ الدين‏ آشتيانى‏ آن‏ را تصحيح‏ و منتشر نموده‏ است.

    مطالبى‏ در اين‏ كتاب‏ است‏ كه‏ در اسفار و ساير كتب‏ مؤلف‏ ديده‏ نمى‌‏شود. مقايسه‏ محتواى‏ اين‏ دو كتاب‏ نشان‏ مى‏‌دهد كه‏ نسبت‏ ميان‏ اين‏ دو كتاب‏ عموم‏ و خصوص‏ من‏ وجه‏ است‏ و تقرير بسيارى‏ از مسائل‏ در اين‏ دو كتاب‏ متفاوت‏ است. توجه‏ حكماى‏ پس‏ از ملاصدرا به‏ اين‏ كتاب، بيانگر جايگاه‏ والاى‏ آن‏ است.

    در اهميت‏ اين‏ كتاب‏ همين‏ بس‏ كه‏ بزرگانى‏ همچون‏ ملاعبدالرزاق‏ لاهيجى، ملاهادى‏ سبزوارى، آقاعلى‏ حكيم‏ آن‏ را تدريس‏ كرده‏اند و اعاظمى‏ همچون‏ ملاعلى‏ نورى، حاجى‏ سبزوارى، آقاعلى‏ حكيم‏ و آقامحمدرضا قمشه‌‏اى‏ بر آن‏ تعليقه‏ نوشته‏‌اند.[۱]

    ملاصدرا همان‏ طور كه‏ خود در مقدمه‏ اين‏ كتاب‏ بيان‏ مى‏كند، به‏ دليل‏ كثرت‏ مراجعه‏ به‏ عالم‏ معانى‏ و اسرار و دورى‏ و اجتناب‏ از عقايدى‏ كه‏ جمهور حكما بدان‏ معتقد بودند، به‏ ديدگاه‏هاى‏ شريف‏ الهى، شواهد لطيف‏ قرآنى، قواعد محكم‏ ربانى‏ و مسائل‏ عرفانى‏ دست‏ مى‏يابد كه‏ تنها افراد بسيار كمى‏ از حكما و عرفا بدان‏ نائل‏ شده‏ بودند؛ حتى‏ درك‏ برخى‏ از اين‏ امور شريف‏ مختص‏ خود ايشان‏ بوده‏ و حكيمان‏ گذشته‏ از آن‏ بهره‏اى‏ نداشتند. او برخى‏ از اين‏ مسائل‏ را در كتاب‏هاى‏ خودش‏ اظهار مى‏كند و بسيارى‏ از آنها را مخفى‏ مى‏دارد، از ترس‏ اينكه‏ ديگران‏ نفهمند و گمراه‏ شوند تااينكه‏ از عالم‏ غيب‏ فرمان‏ مى‏رسد كه‏ بخشى‏ از آنها را منتشر سازد، پس‏ كتاب‏ مذكور را مى‏نويسد.[۲]

    ساختار

    كتاب‏ داراى‏ پنج‏ مشهد، هر مشهد داراى‏ چند شاهد و هر شاهد مشتمل‏ بر چند اشراق‏ است‏ كه‏ در اشراقات‏ آن‏ از زيرعنوان‏هايى‏ همچون‏ «حكمة مشرقية»، «حكمة عرشية»، «تفريع‏ عرشي»، «بحث‏ و تحصيل»، «نص‏ تنبيهي»، «حكمة قرآنية»، «قضية فرقانية» و... استفاده‏ شده‏ است‏.[۳]

    جلد اول‏ كتاب، مشتمل‏ بر مقدمه‏ مصحح‏ و متن‏ شواهد و جلد دوم‏ حاوى‏ شرح‏ ملاهادى‏ سبزوارى ‏ است.

    گزارش‏ محتوا

    در ابتداى‏ كتاب، مقدمه‌‏اى‏ طولانى‏ آمده‏ است. اين‏ مقدمه، حاوى‏ ويژگى‏ فلسفه‏ صدرايى، ترجيح‏ تصوف‏ و سلوك‏ بر طريق‏ اهل‏ رأى، زندگی‌نامه‏ مؤلف‏ و شارح‏ و كسانى‏ چون‏ ميرداماد، ميرفندرسكى، ملا رجبعلى‏ تبريزى، ملا شمساى‏ گيلانى، ملا محسن‏ فيض‏ كاشانى ‏ و... كه‏ بعد از ملاصدرا متكفل‏ بيان‏ مباحث‏ فلسفى‏ بوده‏اند، مى‏باشد.

    مشهد اول‏ (امور عامه): مشهد اول‏ درباره‏ امور عامه‏ و معانى‏ كليه‏اى‏ است‏ كه‏ در تمام‏ علوم‏ حقيقيه‏ بدان‏ها نياز است. اين‏ مشهد داراى‏ پنج‏ شاهد است. شاهد اول‏ آن‏ مشتمل‏ بر دوازده‏ اشراق‏ است. مباحث‏ شاهد اول‏ مربوط به‏ وجود و احكام‏ آن‏ است؛ احكامى‏ از قبيل‏ اصالت‏ وجود، نحوه‏ علم‏ به‏ وجود، كيفيت‏ سريان‏ وجود در ماهيات، عينيت‏ وجود با صفات‏ كماليه، تلازم‏ وجود با ماهيت، تمايز بين‏ موجودات، كيفيت‏ اتصاف‏ ماهيت‏ به‏ وجود، موضوع‏ حكمت‏ الهى، تعريف‏ امور عامه‏ و اشاره‏اى‏ به‏ مقولات‏ ده‏گانه‏ و احكام‏ آنها.[۴]

    شاهد دوم‏ داراى‏ نه‏ اشراق‏ است‏ و در اشراقات‏ نه‌‏گانه‏ آن‏ وجود ذهنى‏ و احكام‏ مرتبط با آن‏ بحث‏ مى‏شود. شاهد سوم‏ كه‏ در واقع‏ بخشى‏ از الهيات‏ بالمعنى‏ الاخص‏ اين‏ كتاب‏ است، مشتمل‏ بر دوازده‏ اشراق‏ است‏ و مباحثى‏ از قبيل‏ اثبات‏ واجب‏ تعالى، وحدانيت‏ واجب‏ تعالى، اسما و صفات‏ واجب‏ تعالى‏ و... را در بر مى‏‌گيرد. ملاصدرا در اشراقات‏ ده‏گانه‏ شاهد چهارم‏ دوباره‏ به‏ بحث‏ امور عامه‏ برمى‏گردد و مباحثى‏ را در باب‏ تقدم‏ و تأخر، واحد و كثير، تقابل، علت‏ و معلول، احكام‏ علل‏ اربعه، امكان‏ و وجوب، قوه‏ و فعل، حركت‏ جوهرى‏ و اثبات‏ محرك‏ غير متحرك‏ مطرح‏ مى‏‌كند. شاهد پنجم، مشتمل‏ بر پنج‏ اشراق‏ است. در اين‏ شاهد به‏ ماهيت‏ و اعتبارات‏ مختلف‏ آن‏ پرداخته‏ مى‏شود؛ مباحثى‏ از قبيل‏ كلى‏ و جزئى، سبب‏ تكثر نوع‏ واحد در اشخاص، معناى‏ جنس‏ و ماده، معناى‏ نوع‏ و موضوع‏ و فرق‏ آنها، فصل‏ و لوازم‏ آن‏ و نحوه‏ اتحاد آن‏ با جنس، حقيقت‏ فصل‏ و معناى‏ اشد و اضعف‏.[۵]

    مشهد دوم، مشتمل‏ بر بخشى‏ ديگر از مباحث‏ الهيات‏ بالمعنى‏ الاخص‏ است‏ و مسائل‏ مربوط به‏ فعل‏ خداوند در آن‏ مطرح‏ است. مشهد مورد نظر داراى‏ دو شاهد است. در اشراقات‏ دوازده‏گانه‏ شاهد اول، مباحثى‏ در خصوص‏ وجود خداوند، كيفيت‏ صدور كثرات‏ از او، تبيين‏ مسئله‏ شر و... مطرح‏ است. شاهد دوم، شامل‏ هفت‏ اشراق‏ است‏ و در آن‏ مسئله‏ مُثُل‏ افلاطونى‏ و ادله‏ و شبهات‏ وارد بر آن‏ بررسى‏ و نقد مى‌‏شود.[۶]

    مشهد سوم‏ كتاب، به‏ مسئله‏ معاد و كيفيت‏ پيدايش‏ روح‏ و بازگشت‏ آن‏ به‏ حق‏ تعالى‏ مى‌‏پردازد. اين‏ مشهد، داراى‏ سه‏ شاهد است. عمده‏ مباحثى‏ كه‏ در اشراقات‏ سيزده‏گانه‏ شاهد اول‏ مطرح‏ است‏ عبارتند از: قوابل‏ تكوين، تكون‏ نباتات‏ و حيوانات، حواس‏ ظاهرى‏ و باطنى، تكون‏ انسان‏ و قواى‏ نفس‏ او و مراتب‏ عقل‏ عملى‏ و عقل‏ نظرى. ملاصدرا اشراقات‏ يازده‏گانه‏ شاهد دوم‏ را به‏ مباحث‏ مربوط به‏ نفس‏ انسان‏ و احوال‏ مربوط به‏ آن‏ و نيز بحث‏ در باب‏ نفوس‏ فلكى‏ اختصاص‏ داده‏ است. مصنف‏ در شاهد سوم‏ به‏ بحث‏ تجرد نفس‏ و اثبات‏ معاد براى‏ نفوس‏ مى‏پردازد. مباحث‏ مهمى‏ كه‏ مصنف‏ در ده‏ اشراق‏ مطرح‏ نموده، عبارتند از: بحث‏ درباره‏ حقيقت‏ عقل‏ بالفعل، كيفيت‏ اتحاد نفس‏ با صور معقوله، نحوه‏ ارتباط نفس‏ با عقل‏ فعال، سعادت‏ و شقاوت‏ حقيقى‏ و....[۷]

    مشهد چهارم‏ كتاب، مختص‏ اثبات‏ معاد جسمانى‏ است‏ و نويسنده، مطالب‏ آن‏ را در سه‏ شاهد مطرح‏ نموده‏ است. شاهد اول‏ كه‏ در اثبات‏ عالم‏ آخرت‏ است، مشتمل‏ بر نه‏ اشراق‏ است. اشراق‏ اول‏ در پى‏ تبيين‏ اصول‏ هفت‏گانه‏اى‏ است‏ كه‏ اثبات‏ عالم‏ آخرت‏ مبتنى‏ بر آنهاست، اما مطالبى‏ كه‏ در اشراقات‏ بعدى‏ بدان‏ها مى‏‌پردازد، وجوه‏ فرق‏ بين‏ وجود جسمانى‏ در دنيا و آخرت، بيان‏ عقايد مختلف‏ در باب‏ معاد، دفع‏ شبهات‏ وارده‏ به‏ معاد جسمانى، علت‏ اختلاف‏ در كيفيت‏ معاد و چند بحث‏ مرتبط ديگر است.

    در شاهد دوم، بحث‏ درباره‏ آخرت‏ را به‏طور تفصيلى‏ پى‏ مى‏‌گيرد و مطالبى‏ در حقيقت‏ مرگ، ماهيت‏ قبر و عذاب‏ و ثواب‏ آن، حقيقت‏ بعث، حقيقت‏ حشر، صحراى‏ محشر، حقيقت‏ صراط، حقيقت‏ حساب‏ و ميزان، معناى‏ نفخ، حقيقت‏ قيامت‏ صغرى‏ و كبرى، حقيقت‏ بهشت‏ و مظاهر بهشت‏ و جهنم، كيفيت‏ خلود اهل‏ جهنم‏ بيان‏ مى‏دارد. شاهد سوم‏ در بيان‏ مراتب‏ سه‏گانه‏ عالم‏ وجود است. اين‏ شاهد داراى‏ يازده‏ اشراق‏ است. مهم‏ترين‏ مباحثى‏ كه‏ در اين‏ شاهد مطرح‏ شده، عبارتند از: مطالبى‏ در باب‏ قوس‏ نزول‏ و صعود انسان، ملاقات‏ با ملائكه‏ و حشر با آنها، كيفيت‏ تجسم‏ اعمال، حشر حيوانات، تعيين‏ محل‏ آلام‏ و....[۸]

    مشهد پنجم‏ كتاب، در باب‏ نبوات‏ و ولايات‏ است. اين‏ مشهد، مشتمل‏ بر دو شاهد است. نويسنده، شاهد اول‏ را به‏ بيان‏ مطالبى‏ درباره‏ اوصاف‏ و خصائص‏ نبى(ص) اختصاص‏ داده‏ و در اشراقات‏ ده‏گانه‏ آن‏ مباحثى‏ را درباره‏ درجه‏ نبوت، اصول‏ معجزات‏ و امور خارق‏العاده، فرق‏ بين‏ نبوت‏ و كهانت، فرق‏ بين‏ وحى‏ و الهام‏ و تعليم، كيفيت‏ اتصال‏ نبى‏ به‏ عالم‏ وحى‏ و... مطرح‏ كرده‏ است. در اشراقات‏ نه‌‏گانه‏ شاهد دوم‏ نيز مطالبى‏ را در باب‏ اثبات‏ وجود نبى‏ و لزوم‏ قوانين‏ الهى، حكمت‏ تشريع‏ احكام‏ عبادى، سياسى‏ و حدود، فرق‏ بين‏ نبوت، شريعت‏ و سياست، اسرار شريعت‏ و فايده‏ طاعات، ضابطه‏ فرق‏ ميان‏ گناهان‏ كبيره‏ و صغيره، ظاهر و باطن‏ و اول‏ و آخر شريعت‏ و بالاخره‏ انقطاع‏ نبوت‏ و رسالت‏ آورده‏ است‏.[۹]

    وضعيت‏ كتاب‏

    در جلد دوم، شارح، جملات‏ مورد شرح‏ را در گيومه‏ قرار داده‏ و در آغاز هريك‏ از آنها به‏ ترتيب، شماره‏ صفحه‏ و شماره‏ سطر نهاده‏ و آن‏گاه‏ به‏ شرح‏ و تفسير پرداخته‏ است.

    مصحح‏ كتاب، پاورقى‌‏ها را به‏ رفع‏ ابهام‏ جملات‏ داخل‏ متن، مستندسازى‏ برخى‏ از مطالب‏ كتاب‏ و نيز به‏ اختلاف‏ نسخ‏ اختصاص‏ داده‏ است.

    فهارس‏ فنى‏ در پايان‏ هر دو جلد كتاب‏ آمده‏ است.

    پانويس

    1. رمضانى، اصغر، ص113
    2. همان، ص112
    3. همان
    4. همان
    5. همان، ص112-113
    6. همان، ص113
    7. همان
    8. همان
    9. همان

    منابع‏ مقاله‏

    مقدمه‏ و متن‏ كتاب.

    رمضانى، اصغر، «گذرى‏ بر كتاب‏ الشواهد الربوبية»، آينه‏ پژوهش، آذر و اسفند 1392، سال‏ بيست‏‌وچهارم، شماره‏ 143 درج‏ در پايگاه‏ مجلات‏ تخصصى‏ نور (نورمگز).

    وابسته‌ها