مفاتيح العلوم
| نام کتاب | مفاتیح العلوم |
|---|---|
| نام های دیگر کتاب | کتاب مفاتیح العلوم |
| پدیدآورندگان | اعسم، عبدالامیر (محقق)
خوارزمی، محمد بن احمد (نويسنده) |
| زبان | عربی |
| کد کنگره | AE 10/55 /خ9م7 |
| موضوع | اطلاعات عمومی - متون قدیمی تا قرن 14
دایره المعارفها و واژه نامههای عربی - متون قدیمی تا قرن 14 |
| ناشر | دار المناهل |
| مکان نشر | بیروت - لبنان |
| سال نشر | 1428 هـ.ق یا 2008 م |
| کد اتوماسیون | AUTOMATIONCODE10913AUTOMATIONCODE |
معرفى اجمالى
«مفاتيح العلوم»، تأليف ابوعبدالله، محمد بن احمد بن يوسف كاتب خوارزمى، به زبان عربى و موضوع آن، بيان علوم مختلف است.
ساختار
متن كتاب، شامل دو مقاله است. مقاله اول، مشتمل بر شش باب به ترتيب 11، 7، 12، 8، 5 و 9 فصلى(مجموعا 52 فصل) و مقاله دوم، داراى نه باب به ترتيب 3، 9، 8، 5، 4، 4، 3، 2 و 3 فصلى(مجموعا 41 فصل) مى‌باشد.
برخى از ابواب و فصول كتاب، بسيار خلاصه و مختصر و در عين حال مفيد و باارزش است و برخى، بسيار مفصل و با ذكر جزييات بيان شده است.
در آغاز كتاب، مقدمه‌اى مفصل با مطالبى متنوع، به قلم دكتر عبدالامير اعسم، درج شده است.
گزارش محتوا
كتاب، مصدر و منبع مناسبى پيرامون علوم مختلف است كه با اسلوب و شيوه‌اى خاص و بسيار منظم و دقيق در باره علوم گوناگون بحث كرده است و در حقيقت براى خواننده كليدى است كه به‌وسيله آن مى‌تواند ابواب علوم مختلف را بگشايد و به گنجينه‌هايى از معارف دست يابد.
كسى كه كتاب را با دقت نظر و تفكر در مطالب و حكمت‌هاى آن مطالعه نمايد از آن لذت مى‌برد و بدون رفتن به جلسات علمى متعدد مى‌تواند صاحب علومى بسيار گردد.
مؤلف، خطبه را با حمد و ستايش خداوند متعال آغاز مى‌نمايد و سپس در مورد ابواب كتاب، مختصرى توضيح مى‌دهد.
براى آشنايى و شناخت مطالب و مباحث كتاب، مختصرى از ابواب و فصول آن مورد بررسى قرار مى‌گيرد:
باب اول، از مقاله اول، در مورد علم فقه است. مؤلف، در يازده فصل اين باب، از پايه‌ها و ادله فقه(اعم از اتفاقى و اختلافى)، طهارت، نماز و اذان، روزه، زكات، حج، بيع و شركت، نكاح و طلاق، ديات، فريضه(ارث) و نوادرى همچون يمين غموس، نكول، جرح و... سخن گفته است.
باب دوم، در باره علم كلام است و در ضمن هفت فصل، پيرامون پاره‌اى از قضايا كه متكلمين اسلامى به‌عنوان اصول مورد بحث و مناظره مطرح كرده‌اند(از قبيل اينكه: «شىء، چيزى است كه مى‌توان از آن خبر داد و دلالت بر آن ممكن است»، «معدوم، چيزى است كه مى‌توان در مورد آن گفت آيا موجود مى‌شود» و...)، ذكر اسامى صاحب‌نظران و مذاهب مسلمين، اصناف يهود و نصارى و مواضع آنها، اسامى ارباب ملل و نحل، و بت‌پرستان عرب و اسامى بت‌هاى آنها و اصول دينى كه متكلمين از آنها سخن گفته‌اند، بحث كرده است.
باب سوم، پيرمون علم نحو است و در ضمن دوازده فصل، مباحثى همچون وجوه اعراب و مبادى نحو بنا بر مذهب همه نحويان، وجوه اعراب و توابع آن بنا بر آنچه از خليل بن احمد نقل شده است، وجوه اعراب بنا بر مذهب فلاسفه يونانى، وجوهى كه اسماء به سبب آنها رفع داده مى‌شوند و... را به ميان آورده است.
باب چهارم، در باره كتابت است و مباحثى همچون اصطلاحاتى كه در ميان نويسندگان ديوان خراج و نويسندگان ديوان لشكر و الفاظى كه در ديوان بريد و نامه‌سانى رايج است و... را در ضمن هشت فصل مطرح كرده است.
باب پنجم، درباره شعر و عروض است و در آن، پاره‌اى از اصطلاحات اين فن(همچون عروض، ضرب، سبب خفيف و...)، اصول افاعيل عروضى و زحافات آنها و... در ضمن پنج فصل بيان شده است.
باب ششم، در باره اخبار است و در ضمن نه فصل به ذكر اسامى و القاب و صفات پادشاهان ممالك مختلف پرداخته است.
مقاله دوم، در مورد علوم عجم است و نه باب دارد. مؤلف، در اين ابواب، پيرامون علم فلسفه، علم منطق، علم طب، ارثماطيقى(دانش اعداد و فن محاسبه)، هندسه، علم نجوم، موسيقى، حيل(علم به قواعد حركات و قواى محركه، علم مكانيك) و كيميا، مطالب و مباحثى را ذكر كرده و به شرح و تفسير آنها پرداخته است.
محقق كتاب، مقدمه‌اى مفصل را پيرامون ارزش و اهميت علمى كتاب، تاريخ تأليف آن، جايگاه آن از نظر انديشمندان و عالمان غير عرب و مستشرقين و... در آغاز كتاب نگاشته است.
وضعيت كتاب
فهرست محتويات مقدمه و محتويات كتاب، در آغاز و فهرست مصطلحات وارد در نص و فهرست اعلام، در پايان كتاب آورده شده است. در پاورقى‌ها پاره‌اى از كلمات و اصطلاحات دشوار متن توضيح داده شده است.
منابع
مقدمه و متن كتاب.