دمية القصر و عصرة أهل العصر
| نام کتاب | دمیة القصر و عصرة أهل العصر |
|---|---|
| نام های دیگر کتاب | تاج الکتاب فی طبقات الشواء العرب |
| پدیدآورندگان | باخرزی، علی بن حسن (نويسنده)
تونجی، محمد (محقق) |
| زبان | عربی |
| کد کنگره | PJA 2164 /ب2د8 |
| موضوع | ایران
شاعران عرب - کشورهای اسلامی |
| ناشر | دار الجيل |
| مکان نشر | بیروت - لبنان |
| سال نشر | 1414 هـ.ق یا 1993 م |
| کد اتوماسیون | AUTOMATIONCODE2531AUTOMATIONCODE |
معرفى اجمالى
دمية القصر و عصرة أهل العصر، اثر على بن حسن بن على بن ابى‌طيب باخرزى، كتابى است در شرح حال و گزيده اشعار شاعران عرب‌زبان اواخر قرن چهارم و اوايل قرن پنجم كه به زبان عربى و در اوايل قرن پنجم هجرى، نوشته شده است.
تحقيق كتاب، توسط دكتر محمد تونجى صورت گرفته است.
ساختار
كتاب با دو مقدمه از مؤلف آغاز و مطالب در سه جلد، بر حسب تقسيم جغرافيايى، به هفت قسم، تقسيم شده است.
اين كتاب، مهم‌ترين اثر باخرزى است كه نتيجه مطالعات ادبى و ديدار او با شعراى بلاد مختلف مى‌باشد.
اين كتاب، به تقليد از «يتيمة الدهر» ثعالبى نوشته شده و در واقع، ذيلى است بر آن؛ چنان‌كه «خريدة القصر» عمادالدين كاتب اصفهانى (متوفاى 597) نيز ذيلى است بر «دمية القصر».
شرح حال و نمونه آثار 530 شاعر و اديب در اين كتاب آمده است كه درباره شاعران مشهورى مانند متنبّى و ابوفراس، بالنسبه تفصيل بيشترى دارد.
گزارش محتوا
در مقدمه محقق، به اهميت كتاب اشاره شده است [۱]
در مقدمه نويسنده، مطالبى در مورد كتاب، نوشته شده است.
قسم اول تا پنجم، در جلد اول، جاى گرفته است. نام برخى از شاعران اين اقسام، عبارتند از:
شاعران بدو و حجاز: امير ابوالمنيع قرواش بن مقلد؛ امير على بن محمد صليحى؛ ابودلف خزرجى؛ ابوكامل تميم بن مفرج طائى؛ عالى بن جبله؛ قيس عامرى؛ عبدالواحد بن ابى‌دلف و... [۲]
شاعران شام، ديار بكر، آذربايجان، جزيره و ساير بلاد مغرب: تميم بن معد؛ ابوالقاسم وزير مغربى؛ محمد بن عبيدالله بن محمد كاتب؛ ابوالحسن على بن محمد تهامى؛ ابوالبركات شامى و... [۳]
شاعران عراق: ابومنصور خسرو بن فيروز؛ ابومنصور بختيار بن معزالدوله؛ ابوالحسن احمد بن عضدالدوله؛ حاجب ابوالحسن بن نعمان؛ سيد رضى موسوى؛ ابوالحسن مهيار بن مرزويه كاتب؛ ابوالحسن قناد؛ وزير ابوالقاسم مهلبى و... [۴]
شاعران رى، جبال، اصفهان، فارس و کرمان: ابوالعلاء محمد بن على بن حسول؛ ابوعلى حمد بن محمد بن فورجه بروجردى؛ محمد بن حسن بن مرزوق اصفهانى؛ طاهر بن محمد بن احمد بن مرزوق؛ ابوالقاسم بن ابوالعلاء اصفهانى؛ ابن بديع اصفهانى؛ ابومطهر اصفهانى؛ ابوطاهر مطيار اصفهانى و... [۵]
شاعران جرجان، استرآباد، دهستان، قومس، خوارزم و ماوراءالنهر: ابوبشر فضل بن محمد جرجانى؛ ابوعامر فضل بن اسماعيل تميمى جرجانى؛ ابوالمحاسن سعد بن محمد بن منصور؛ حسن دهقانى قومسى؛ ابوسعد اثيرى خوارزمى؛ ابوبشر مأمون بن على خوارزمى؛ على بن احمد حكيمى بديهى؛ شاه ابراهيم بن نصر كاشى و... [۶]
جلد دوم، در هفت فصل، شاعران خراسان، قهستان، سبت، سيستان و غزنه را در خود جاى داده كه برخى از آن‌ها، عبارتند از: ابوالحسن على بلخى؛ ابوجعفر موفق؛ ابوعبدالرحمن بلخى؛ عبدالجبار بن عبدالجليل؛ ابوحنيفه بنجدهى؛ ابوبكر خسروى؛ ابونصر طالقانى؛ عبدالله رزجاهى؛ ابوعلى قلندوشى؛ ابومنصور سمعانى؛ محمد بن حسن مروزى؛ نصر بن سيار؛ ابوفتح حاتمى؛ ابوالقاسم هروى و...
در جلد سوم، در ابتدا نام اديبان غير شاعر آورده شده كه برخى از آن‌ها، عبارتند از: ابوالحسن احمد بن فارس بن زكريا؛ ابوالفتح عثمان بن جنى؛ ابوحاتم سجزى؛ اسد عامرى؛ ابوالقاسم زيد بن اسد عامرى؛ ابونصر اسماعيل بن حماد جوهرى؛ ابونصر حيان نحوى؛ ابوالحسن على بن حرث بيارى و...
در ادامه، در ضمن شش فصل، اطلاعاتى در مورد نويسنده كتاب، نسخ كتاب، جايگاه و حلقه وصل بودن آن، روايات و راويان كتاب و روش نويسنده در تدوين مطالب، داده شده است.
بخش اعظم اين كتاب، به مدايحى كه براى نظام‌الملك سروده شده، اختصاص دارد. همان‌گونه كه «يتيمة الدهر» ثعالبى، به صاحب بن عباد اختصاص يافته است، تقريبا همه راويان باخرزى، نسبت از يكى از شهرهاى ايران گرفته‌اند؛ جرجانى، توزى، زوزنى، قهستانى شيرازى و...
نام گروهى از شاعران، نام‌هاى خالص ايرانى است، چون مهيار بن مرزويه، ديسم بن شادكويه، مهر خواستى ديلمى، الكيا الاصفهدوست و نيز ابوعلى ابزون مجوسى كه اصلا اهل عمان بوده و ديوان شعرش در دارالكتب نيشابور موجود بوده است. برخلاف نظر تونجى كلمات فارسى در دميه فراوان نيست و اين امر بى‌گمان عمدى بوده است. مجموعه كلمات فارسى آن 82 كلمه است كه تقريبا هيچ‌كدام، در عربى نو نيستند.
در اين كتاب، علاوه بر اطلاعات مفيد ادبى، نام بسيارى از آثار مفقود مانند «جونة النّد» يعقوب بن احمد نيشابورى، «قلائد الشرف» فضل بن اسماعيل جرجانى و «طراز الذهب» ابوالمطهر اصفهانى، حفظ شده است. در اين تأليف، بسيار دقت شده است و خطاهاى آن مانند اينكه يك شخص را با دو نام «تميم بن معدّ» و «تميم بن معزّ»، دو تن پنداشته، نادر است.
يكى از نكاتى كه در اين اثر، نظر را جلب مى‌كند، همانا مقايسه ميان فضاهاى فرهنگى و ادبى به دو زبان عربى و فارسى است. نويسنده با اصرار از فارسى‌گريزان است و باآنكه خود به فارسى شعر مى‌سروده، اما حتى يك بيت شعر فارسى هم در اين كتاب نقل نكرده است؛ حال آنكه در كتاب او، تقريبا همه شاعران، ايرانى‌نژادند و بيشترشان به دو زبان عربى و فارسى شعر مى‌گفته‌اند.
اهميت اين كتاب، براى ادبيات عرب در ايران، در آن است كه مجموعه پربهاى ثعالبى را به مجموعه‌هاى پس از خود و به‌ويژه «خريدة القصر» عمادالدين كاتب پيوند مى‌دهد. دميه باآنكه به اندازه «يتيمة الدهر» يا «خريدة القصر» مورد تمجيد نويسندگان بعد از باخرزى قرار نگرفته، سخت مورد علاقه وى بوده است و گروهى ديگر نيز به شعر يا نثر آن را ستوده‌اند.
وضعيت كتاب
فهرست مطالب هر جلد، در انتهاى همان جلد و فهرست اعلام، اماكن و قرا، الفاظ فارسى شرح‌شده، ابيات و قوافى و مراجع و مصادر، در انتهاى جلد سوم آمده است.
در پاورقى‌ها، به اختلاف نسخ و معناى برخى از لغات متن، اشاره شده است.
پانويس
منابع مقاله
1. مقدمه و متن كتاب.
2. دانشنامه جهان اسلام، زير نظر سيد مصطفى ميرسليم، تهران 1375، نويسنده مقاله: محمد تونجى، حرف (ب)، ج1، ص135-134.
3. دايرةالمعارف بزرگ اسلامى، ج11، ص57-53، زير نظر كاظم موسوى بجنوردى، تهران 1381، نويسنده مقاله: آذرتاش آذرنوش.
پیوندها
مطالعه کتاب دمیة القصر و عصرة أهل العصر در پایگاه کتابخانه دیجیتال نور