متن انتقادی جوامع الحكايات و لوامع الروايات
جوامع الحكايات و لوامع الروايات، اثر سدیدالدین محمود عوفی ، بزرگ‌ترین اثر قرن هفتم هجری ایران است که مشتمل بر معارف اسلامی و فرهنگ ایرانی و سندی از تاریخ تمدن و ادبیات و علوم انسانی است. این کتاب توسط امیربانو مصفا (کریمی) و مظاهر مصفا تصحیح و به نام متن انتقادی جوامع الحكايات و لوامع الروايات منتشر شده است.
| متن انتقادي جوامع الحکايات و لوامع الروايات | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | عوفی، محمد بن محمد (نويسنده) اميري فيروزکوهي، اميربانو(مصفا):مصحح |
| ناشر | پژوهشگاه علوم انساني و مطالعات فرهنگى |
| مکان نشر | ايران - تهران |
| سال نشر | 1386ش |
| چاپ | 2 |
| شابک | 964-426-300-6 |
| موضوع | 1.داستانهاي فارسی - قرن 7ق.
2.نثر فارسی - قرن 7ق. 3.کشورهای اسلامی - تاريخ - داستان |
| زبان | فارسی |
| تعداد جلد | 4 |
| کد کنگره | PIR 5262 /ج9 |
نکته‌های اخلاقی، اجتماعی، دینی، تاریخی در این کتاب فراوان است. عوفی در داستان‌های این کتاب از رفتار اجتماعی و تعدی و تجاوز پادشاهان و امیران و حاکمان و بعضی از مدعیان شریعت و طریقت انتقاد کرده است. این کتاب یکی از متن‌های معتبر فارسی است و یک دوره تاریخ از آغاز آفرینش تا پایان دوره خلفای عباسی را در بر می‌گیرد.
این کتاب طرح آن قبلا بنا به خواهش ملک ناصرالدین قباجه حکمران سند ریخته شده، ولى هنگام محاصره قلعه بهکر و خودکشى ناصرالدین و پیروزى شمس‌الدین ایلتتمش (625) که عوفى مجبور به تعویض خداوندان و اربابان گردید و در سلک بندگان سلطان ایلتتمش درآمد، این اثر را به حمایت وزیر قوام‌الدین نظام‌الملک محمد بن ابى‌سعد الجنیدى احیا و به پیشگاه او اهدا نمود [۱]
ساختار
مؤلف، این مجموعه را طى پنج سال تهیه و تنظیم کرده است و مشتمل است بر چهار قسم و هر قسم شامل بیست‌وپنج باب که روی هم صد باب و دو هزار و صد و سیزده حکایت را در بر دارد. تمام مطالب کتاب از قرب نود و سه مأخذ نام‌برده‌شده و محتملا از بسیارى مآخذ ذکرنشده، جمعآورى شده است [۲]
جلد اول از پانزده باب، جلد دوم از ده باب (از باب شانزده تا باب بیست‌وپنج)، قسمت اول جلد سوم از یازده باب و قسمت دوم جلد سوم از چهارده باب (از باب دوازده تا باب بیست‌وپنج) تشکیل شده است.
دسته قابل ملاحظهاى از منابع مختلف که به این اثر ارزش تاریخى مىدهند و امروز خیلى کمیابند و یا به‌کلى از بین رفتهاند عبارتند از: تاریخ خلفاى بنى العباس الصولى. تفسیر محمد بن کلبى و أديان العرب پسر او، تاریخ بغداد کاتبى بغدادى، تاریخ ولات خراسان السلامى، تاریخ تاجى ابراهیم الصابى، کتاب الشباب و الشيب المرزبانى و تاریخ ملوك العجم ابن المقفع[۳]
گزارش محتوا
جوامع الحكايات (پایان تألیف، حدود 630)، در واقع دائرةالمـعارف کلانی است مشحون از مـطالب بـدیع و جذّاب در زمینه‌های گوناگون: تاریخ و اخلاق، مذهب، شعر، ادب و جز آن. نثر کتاب هم نثری است روان و هنرمندانه و دلنشین. بلی گاه در موارد معدود شیوه‌ای تکلّف‌آمیز دارد [۴]
نمونه‌هایی از حکایات کتاب:
- «یکى از فرزندان عبدالله طاهر را پرسیدند که سبب چه بود که ملک از خاندان شما برفت؟ گفت: [ال] شرب بالعشيات و النّوم بالغدوات و تفويض الأمر إلى غير الكفاة؛ گفت: شبها شراب خوردیم و به روز خفتمانى از اول و کارها به نااهلان بازگذاشتمانى و به نفس خود در امور ملک نظر نکردیم. لاجرم دولت ما روى به زوال نهاد» [۵]
- «حکایت در آن وقت که برقعى خروج کرد در بصره و جماعتى زنگیان و اوباش بر وى جمع آمدند... و خانومان خلق را به زنگیان بخشیده و اعین بن محسن از جمله زنگیان بود و بر برقعى مسلط شده بود. وقتى آن جماعت برفتند و در بصره دخترى علوى را بگرفتند و بیاوردند و خواستند که با وى ناحفاظى کنند. برقعى ایشان را بازنتوانست داشت و منع نکرد. آن دختر گفت: یا امام، مرا از دست زنگیان بستان تا من تو را دعایى آموزم که شمشیر بر تو کار نکند. برقعى آن دختر را پیش خود خواند و گفت: این دعا مرا بیاموز تا من تو را از دست زنگیان بازخرم. دختر گفت: یا امام، دعایى هست، اما تو چه دانى که این دعا مستجاب است یا نه؟ نخست شمشیر را بر من بیازماى به هر زور که دارى تا چون بر من کارگر نباشد تو به یقین باشى که این همان دعاست؛ آنگاه قیمت این دعا بدانى.
برقعى شمشیر برو راند و کارگر آمد و از دنیا رحلت کرد. برقعى پشیمان شد و دانست که غرض او عفت بوده است تا بر نفس او زنا نرود و جمله از آن حرکت پشیمان شدند و بدان دختر آفرین کردند» [۶]
طبقهبندى منظم از بعضى منابع نشان مىدهد که عوفى از چنین آثارى براى بیان مطالب واقعى استفاده کرده است؛ مثلا درباره تاریخ خلفا، تاریخچه (وقایع سالیانه) الطبرى پیوسته مورد استفاده وى قرار گرفته است. در باب پادشاهان قدیم ایران از غرر الثعالبى، شاهنامه فردوسى، تاریخ ملوک عجم (محتملا از خداینامه ابن مقفع) بهره گرفته است. مطالب مربوط به طاهریان، صفاریان و سامانیان مأخوذ از تاریخ ولات خراسان السلامى است. درباره غزنویان از سه منبع معتبر؛ یعنى تاریخ ناصرى، تاریخ یمینى العتبى و خلق الإنسان بیان‌الحق نیشابورى و براى آل بویه از تاریخ تاجى یا تاریخ دیالمه و جهت گزارش‌هاى مربوط به ایلک‌خانیه ماوراءالنهر از تاریخ ترکستان مجدالدین بن عدنان السرخکتى استفاده کرده است، ولى متأسفانه سه اثر اخیر از بین رفته است. در خصوص سیاست و اداره از سیاستنامه خواجه نظام‌الملک و قابوسنامه عنصرالمعالى استفاده شده است. مطالب راجع به پیغمبر اکرم(ص) و صحابه و زندگى اولیا و بزرگان مذهب از کتاب المغازي محمد بن اسحاق، ربيع الأبرار زمخشرى، رساله القشيريه قشیرى، أسرار التوحيد محمد بن منور، تاریخ مشایخ خراسان، روضات العلماء، سير الصالحين و قصص الأنبیاء، به ترتیب تقدم و تأخر گرفته شده است.
حکایات در باب شخصیتهاى معروف دیگر که خود قسمت مهمى از این کتاب را تشکیل مىدهد از آثار گوناگون به دست آمده است؛ به‌عنوان مثال در باب شعرا از يتيمة الدهر ثعالبى، در باب زنان از سندبادنامه، بختیارنامه و کلیله و دمنه و در مورد معمرین از الشباب و الشيب المرزبانى که بعدها از میان رفته است استفاده شده است. در دو باب مربوط به صفات پسندیده و مذموم که شامل مطالب تاریخى بیشمارى است، از منابع متعددى استفاده کرده است. درباره داستان‌هاى ماجراجویانه و مخاطرهآمیز از فرج بعد الشدة التنوخى مایه گرفته. اطلاعات کیهانشناسى، نژادشناسى و آثار و رسوم باستانى از کتاب‌هاى مسالک و ممالک که متعددند برداشته شده است و مشکل است که بگوییم از کدام اثر یا آثار به‌خصوص استفاده شده است. در فصل تاریخ طبیعى و خواص فیزیکى اشیاء از کتاب الحيوان جاحظ و کتاب شرف الزمان طاهر المروزى و رسالاتى که از علماى یونانى چون ارسطو، جالینوس، بطلمیوس و ذیمقراطیس ترجمه شده، بهرهمند شده است[۷]
سعى فراوان عوفى در حفظ و نگهدارى عادات و رسوم گذشته و نقل درست آنها وى را نسبت به وقایع روز بىاعتنا کرده است؛ به‌طوری که از حوادث عصرى چیزى از جوامع الحكايات به دست نمى‌آید. ضمنا عدم ذکر سنوات در حکایات تاریخى هم یکى از نواقص عمده این مجموعه است. گذشته از این، نوعى بىترتیبى در حکایات ملاحظه مىشود. در بعضى موارد هم در صحت و سندیت مطالب تردید کرده است و ازاین‌رو پارهاى تناقضات و اشتباهات در حکایات راه یافته. صرف نظر از این عیب، در هر باب حکایات متعددى که داراى حقایق تاریخى است به رشته تحریر درآمده است[۸]
لغات مستعمل در این کتاب معمولا از لغات رایج و مصطلح است. نظرى به لغتنامه در آخر این کتاب گفته ما را تأیید مىکند و احیانا پنج درصد آن که امروز غریب مىنماید مسلما در آن روزگاران غریب و نادر نبوده است. مؤلف که از اولاد عبدالرحمن بن عوف از مشاهیر صحابه حضرت رسول اکرم(ص) و از حنفى‌مذهبان دین‌دارى است که تحصیل علم دین کرده و اجازه روایت حدیث به دست آورده و شغلش در همه عمر قیام به وعظ و تذکیر بوده است، در این کتاب به درج آیات و احادیث و اخبار فراوان مبادرت کرده و تلمیحات و اشارت متعددى به قرآن و تواریخ اسلام دارد.
قریب هزار و ششصد و پنجاه بیت شعر در این کتاب دیده مىشود که بیشتر ساخته طبع مؤلف و پارهاى هم متعلق به شعراى عرب و ایرانى است که غالبا در مقدمه و خاتمه و ضمن حکایات به‌مناسبتى آورده شده است[۹]
وضعیت کتاب
مصحح، از نسخ بسیاری برای تصحیح کتاب خود استفاده کرده است که فهرستی از آنها را به‌همراه روش تصحیح کتاب، در مقدمه جلد سوم (از صفحه نودوپنج تا صدوهفده) آورده است. وی اختلاف نسخ را در پاورقی‌ها متذکر شده است.
فهرست محتویات هر جلد در ابتدای آن جلد و فهارس فنی در پایان برخی از جلدهای کتاب آورده شده است.
پانویس
منابع مقاله
- مقدمه و متن کتاب.
- خوانساری، محمد، «معرفی و نقد کتاب جوامع الحكايات»، مجله معارف، مرداد - آبان 1375، شماره 38، درج در پایگاه مجلات تخصصی نور، به آدرس: