الوزراء
| نام کتاب | الوزراء |
|---|---|
| نام های دیگر کتاب | تحفة الأمراء في تاريخ الوزراء |
| پدیدآورندگان | صابي، هلال بن محسن (نويسنده)
فراج، عبدالستار احمد (محقق) |
| زبان | عربی |
| کد کنگره | DS 38/4 /ص2و4* |
| موضوع | وزيران - کشورهای اسلامی - تاريخ |
| ناشر | دار الآفاق العربية |
| مکان نشر | مصر - قاهره |
| سال نشر | 2003م , 1424ق |
| کد اتوماسیون | AUTOMATIONCODE14337AUTOMATIONCODE |
معرفی اجمالی
الوزراء، از آثار ابوالحسن هلال بن محسن بن ابراهیم صابی(448-359ق) است که در آن، دوران قدرت وزرای خلافت عباسی را شرح داده است؛ ولیکن نسخه خطی این کتاب ناقص است و همه مطالب به ما نرسیده است و آنچه در اثر حاضر آمده مطالبی مربوط به دوران ابن فرات، ابن خاقان و ابن جراح است که آن هم در مواردی کامل نیست. نام دیگر این کتاب عبارت است از: «تحفة الأمراء فی تاریخ الوزراء» و به نام‌های «أخبار الوزراء» و «کتاب الوزراء» و «تاریخ الوزراء» نیز مشهور است و آن را عبدالستار احمد فراج تصحیح کرده است.
ساختار
اثر حاضر از مقدمه مصحح و مقدمه نویسنده و متن اصلی تشکیل شده است. این کتاب، مورد توجه اندیشمندان دیگر قرار گرفته؛ به طوری که علی بن ظافر ازدی در «بدائع البدائة»، یاقوت حموی در «معجم الأدباء»، ابن عدیم در «بغیة الطلب»، ابن خلّکان در «وفیات الأعیان» و ابن فوطی، در «تلخیص مجمع الآداب» و... از آن نقل و استفاده کرده‌اند. همچنین میخائیل عوّاد در کتاب «أقسام ضائعة من کتاب تحفة الأمراء فی تاریخ الوزراء» (بغداد 1948)، پاره ای از بخش‌های ازمیان رفته «تحفة الأمراء» را از این کتاب‌ها و مآخذ دیگر گرد آورده است[۱]
مصحح در مقدمه اش که متأسفانه زمان و مکان و سایر مشخصات نگارشش را معین نساخته، شرح حال نویسنده را ذکر کرده و کتابش را از نظر روش و محتوا شناسانده و منزلت علمی این اثر و نیز ویژگی‌های نسخه خطی الازهر و «آمدروز» و... و چگونگی تصحیح را شرح داده است[۲]
گزارش محتوا
برای آشنایی با روش و محتوای کتاب حاضر، چند نکته گفتنی است:
- نویسنده خودش در سیستم اداری خلافت عباسی اشتغال به کار داشته و از جمله در کتاب حاضر به این مطلب اشاره کرده است که در دوران صمصام الدوله در دیوان انشا مشغول بوده و حکایات و شکایات شاکیان و ستمدیدگان را زیر نظر جدش می‌نوشته و...[۳]
- تحفة الأمراء بیان قسمتی از تاریخ خلافت عباسی در قالب شرح حوادث دوران وزارت ابن فرات ابوالحسن علی بن محمد و ابوعلی محمدبن عبیداللّه خاقانی (ابن خاقان ) و ابوالحسن علی بن عیسی بن داوود بن جراح (ابن جراح)، سه تن از وزرای المقتدر عباسی است. در خلال مطالب اصلی، پاره ای از اخبار وزرای دیگر عباسی به مناسبت آمده است. صابیضمن یادکرد از محمد بن عبدوس جهشیاری (متوفی 331) و محمد بن یحیی صولی (متوفی 335) و آثار آنان در تاریخ وزرا، کتاب الوزراء صولی را مشتمل بر «حشو زائد» دانسته است. وی تحفة الأمراء را به عنوان تتمه آثار آن دو، در زمان ابومنصور بهرام بن مافنه، وزیر (433-418) عمادالدین ابوکالیجار (باکالیجار) مرزبان بویهی (عمادالدین دیلمی)، تألیف کرده است[۴]
- تحفة الأمراء به جهت اشتمال بر رسایل و اسناد دولتی و گزارش‌های مستقیم از دستگاه خلافت، برای مطالعه تاریخ و ساختار اداری و سیاسی و اجتماعی عصر عباسیان و آگاهی از تأثیر نظام اداری ایرانی و احیاناً روم شرقی بر تشکیلات دیوانی اسلامی، ارزشمند بشمار می‌رود. این کتاب همچنین حاوی اخباری است که در منابع تاریخی دیگر دیده نمی‌شود؛ زیرا صابیاز جوانی و در خدمت جدّ خود، ابواسحاق، به امور و مکاتبات دیوانی اشتغال داشته و در زمان فخرالملک ابوغالب محمد بن علی بن خلف، وزیر بهاءالدوله ابونصر فیروز، به ریاست دیوان رسایل بغداد ارتقا یافته است. این امر، امکان دسترسی او را به اسناد و مدارک دیوانی و بهره گیری از آنها در تألیف تحفة الأمراء فراهم ساخته و به اثرش اعتباری خاص بخشیده است. افزون بر این، صابیاز منابعی استفاده کرده است که حاوی اطلاعات دست اول بوده‌اند، مانند «أخبار خلفاء بنی عباس» تألیف ابوالفضل محمد بن احمد بن عبدالحمید کاتب، «تکملة کتاب بغداد» از عبیداللّه بن احمد بن ابیطاهر طیفور، «التاریخ» ثابت بن سنان مشتمل بر رویدادهای 295 تا 363، «نشوار المحاضرة و الفرج بعد الشدة» از قاضی ابوعلی محسن بن علی تنوخی و «کتاب الوزراء» صولی. او در جای جای کتاب خود اخباری از افراد مرتبط با دیوان‌ها و دستگاه دولتی نقل کرده است...[۵]
وضعیت کتاب
از تحفة الأمراء تنها مقدمه و قسمت آغازین آن باقی مانده است.
مصحح، فهرست عناوین مطالب و اخباری که میخائیل عواد از کتاب «تحفة الوزراء»، در کتاب‌های «معجم الأدباء» و «خطط» مقریزی و «صبح الأعشی» و... یافته، همراه با نشانی دقیق مطالب در آن منابع را آورده است[۶]
برای اثر حاضر، در پایان آن، فهارس فنی (آیات، روایات، قوافی، اعلام، اماکن، مناصب و شغل‌ها، اصطلاحات) و فهرست منابع و سرانجام فهرست تفصیلی مطالب فراهم شده است.
پانویس
منابع مقاله
- مقدمه و متن کتاب.
- مدخل تحفة الأمراء فی تاریخ الوزراء، نوشته محمدرضا ناجی، در دانشنامه جهان اسلام، جمعی از نویسندگان، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، انتشارات بنیاد دایرةالمعارف اسلامی، ج6، چاپ اول، تهران، 1380ش.