تهانوی، محمدعلی بن علی
| نام | تهانوی، محمد علی بن علی |
|---|---|
| نام های دیگر | تهانوی، محمد بن علی
فاروقی التهانوی، محمدعلی بن علی |
| نام پدر | |
| متولد | |
| محل تولد | |
| رحلت | 1158 هـ.ق |
| اساتید | |
| برخی آثار | |
| کد مؤلف | AUTHORCODE767AUTHORCODE |
با آن كه دانشنامه كشّاف اصطلاحات الفنون و العلوم، شاهكار علاّمه محمدعلى تهانوى، يكى از بزرگ‌ترين نگاشته‌ها در زمينه اصطلاح‌شناسى در زبان تازى و فارسى است و نويسنده از سرشناس‌ترين كسان در اين رشته است، ولى آگاهى چندانى از زيست‌نامه او در دست نيست. نه تنها درباره نام او، كه درباره تاريخ تولّد و مرگش نيز همداستانى نمى‌بينيم. بطرس بُستانى نام او را محمدعلى و جرجى زيدان محمد صابر فاروقى سنّى حنفى تهانوى نوشته‌اند. زركلى و كحّاله نام نويسنده كشّاف اصطلاحات الفنون و العلوم را محمد بن على نگاشته‌اند. در فهرست كتابخانه خديوى مصر نام تهانوى محمد بن محمد بن جابر آمده است. عبدالحّى حسينى نام او را محمدعلى پسر شيخ على بن قاضى محمد حامد پسر محمد صابر فاروقى سنّى حنفى تهانوى نوشته است. فاروقى در پيوند به لقب خليفه دوم (فاروق) است كه دولت مستقل فاروقيان در خنديشى هند پس از مرگ فيروز تغلق در آن سرزمين روى كار آمد و نام خود را از عمر بن خطّاب گرفت. اين دولت در سال‌هاى پايانى سده هشتم هجرى بر دهلى فرمان مى‌راند و تا سال‌هاى آغازين سده يازدهم پاييد. پيداست كه حنفى در پيوند به مذهب حنفى است، كه از ديرباز در شبه‌قاره و پيرامون آن رواج داشته است. تهانوى در پيوند به تهانه بهون از روستاهاى مظفّر نكر هند و از شهرك‌هاى دلهى (دهلى) بوده است.
آنچه از منابعى كه درباره تهانوى نوشته‌اند، بر مى‌آيد اين است كه او در سال‌هاى پايانى سده يازدهم هجرى/هفدهم ميلادى پا به جهان گذاشت. بيشتر تاريخ‌نگاران، تهانوى را از دانشوران سده دوازدهم/هجدهم دانسته‌اند.
درباره تاريخ مرگ تهانوى نيز به درستى چيزى نمى‌دانيم. همين اندازه مى‌دانيم كه اين نويسنده دانشور و سرشناس، برابر آنچه از كشّاف پيداست، در سال 1745/1158 هنوز مى‌زيست و زنده بود. اين تاريخ درست هم زمان است با فروپاشى دولت مغول هند؛ براى همين است كه نمى‌توانيم به درستى و با اطمينان دريابيم كه اين نويسنده كم و بيش چند سال پس از 1158 زنده مانده بود.
شگفتا كه عبدالحىّ حسينى هم كه پيشين‌ترين نگاشته را درباره تهانوى بر جا نهاده است و ديگران از او گرفته‌اند، چيزى در اين زمينه نگفته است. بدين گونه، آنچه بر پايه پاره‌اى از منابع آمده است كه كتاب كشاف اصطلاحات، در آغاز سده سيزدهم هجرى/نوزدهم ميلادى پديدار گرديد و از افزوده‌هاى شاگردان تهانوى است كه متن كشّاف را رونويسى مى‌كردند.
تهانوى در دانش‌هاى زبان تازى، فقه، حديث، تاريخ، ستاره‌شناسى، فلسفه، تصوّف و ديگر دانش‌ها كاركرد و اندوخته‌هاى خوبى پدرش از دانشمندان بزرگى بود كه او را «قطب زمان» مى‌ناميدند.
همان‌گونه كه مى‌دانيم، با لشكركشى سلطان محمود غزنوى زبان و ادبيات فارسى و فرهنگ ايرانى/اسلامى در سرزمين پهناور هند رواج گرفت. پادشاهان ديگرى كه بر هند فرمان راندند و به ويژه مغولان هند، در راه گسترش دانش، كوشش‌هاى بى‌دريغى انجام دادند. بدين‌گونه، تهانوى از ميراث كهن و ارزشمند علمى/فرهنگى برخوردار بود.
زبان مادرى تهانوى هندى بود و به دو زبان تازى و فارسى چيرگى داشت. گاهى در برابر يك واژه با آوردن فارسى آن، اصطلاح وابسته را به كار مى‌گيرد. براى نمونه، در برابر اصطلاح وجود مى‌نويسد: «وجود، به فارسى: هستى. يا بودن در برابر نيستى...»
يا در برابر واژه فارسى شيوه چنين نوشته است: شيوه در فارسى به معناى راه و روش است.
از تهانوى تنها سه نگاشته به دست ما رسيده است:
1. احكام الاراضى كه در بيان معناى دارالاسلام و دارالحرب و گونه گونه زمين‌ها و احكام وابسته به آن‌هاست! از اين كتاب برگى دو دست نگاشت به شماره‌هاى 1730 و 1599 در كتابخانه هند و بانكى پور نگاه‌دارى مى‌شود.
2. سبق الغايات في نَسَق الآيات كه در تفسير قرآن است و به سال 1316 ه / 1898م در هند به چاپ رسيده است. پاره‌اى از زندگى‌نامه‌نويسان اين كتاب را نگاشته تهانوى دانسته‌اند.
3. كشّاف اصطلاحات الفنون و العلوم كه زبانزدترين و مهم‌ترين نگاشته‌هاى اوست.