تاریخ شیعه و فرقه‌های اسلام تا قرن چهارم
| نام کتاب | تاریخ شیعه و فرقه های اسلام تا قرن چهارم |
|---|---|
| نام های دیگر کتاب | |
| پدیدآورندگان | مشکور، محمدجواد (نويسنده) |
| زبان | فارسی |
| کد کنگره | BP 236 /م5ت2 1372ب |
| موضوع | اسلام - فرقهها
شیعه - تاریخ شیعه- فرقهها |
| ناشر | اشراقی |
| مکان نشر | تهران - ایران |
| سال نشر | 1372 هـ.ش |
| کد اتوماسیون | AUTOMATIONCODE16626AUTOMATIONCODE |
معرفى اجمالى
«تاريخ شيعه و ديگر فرقه‌هاى اسلام تا قرن چهارم»، اثر محمدجواد مشكور، از جمله آثار فارسى است كه در موضوع تاريخ تشيع به نثرى ساده، روان و قابل فهم نوشته شده است. نويسنده در اين اثر، فشرده، اما جامع در مورد همه فرق كلامى و فقهى مسلمين و ويژگى‌هاى خاص آنها، شاخه‌هاى فرعى‌اشان، به‌ويژه در مورد فرقه‌هاى شيعى و اعتقادات و چگونگى پيدايش آنها توضيحات جامع و نسبتاً مفصلى ارائه نموده است. اين اثر در واقع مقدمه‌اى است مفصل بر ترجمه «فرق الشيعة» نوبختى كه پس از مدتى براى سهولت استفاده دانشجويان و محققان به‌صورت مستقل نيز چاپ شده است [۱].
هدف نويسنده از نگارش كتاب اين بوده كه غالب اطلاعاتى را كه محقق تاريخ تحولات شيعه و فرقه‌هاى اسلام در قرون اوليه هجرى احتياج دارد، به‌طور فشرده و جامع با روشى تحقيقى و منصفانه به رشته تحرير درآورد [۲].
ساختار
كتاب، فاقد تبويب و فصل‌بندى بوده و مطالب مختلف بدون دسته‌بندى و همانند «فرق الشيعة» نوبختى نگارش شده است.
مؤلف، پژوهش خويش را با استفاده از منابع مهم تاريخى و كلامى فرق و مذاهب مختلف به نگارش درآورده و علاوه بر استفاده از منابع متقدم و متأخر مسلمين، از منابع و پژوهش‌هاى مستشرقين نيز سود جسته است. با توجه به اينكه در ابتدا اين كتاب به‌منظور مقدمه‌اى بر «فرق الشيعة» نوشته شده، در جاى‌جاى آن به متن «فرق الشيعة» نوبختى اشاره شده است.
گزارش محتوا
نويسنده اگرچه سعى بر نگارش تحقيقى اثر و رعايت انصاف داشته، اما در برخى موارد دچار لغزش شده كه ناشر در مقدمه‌اش بر كتاب، به شش مورد از آنها اشاره كرده است. همچنين على‌اكبر عباسى در انتهاى مقاله «نقد و نظرى بر كتاب...» ارزيابى كوتاهى بر اين كتاب نوشته كه مطالعه آن پيش از ورود به كتاب مفيد خواهد بود.
كتاب با حوادثى از تاريخ صدر اسلام كه به‌نوعى در شكل‌گيرى فرق نقش داشته‌اند، آغاز شده است. تكيه اين بحث‌ها بر روند شكل‌گيرى تشيع است. شروع بحث در ارتباط با اختلاف دو طايفه قريشى بنى عبدمناف (بنى هاشم) و بنى عبدشمس (بنى اميه) و پايان اين قسمت در مورد شهادت حسين بن على(ع) و واقعه كربلاست. پس از آن مؤلف، فرقه‌هايى را كه بر اساس مقتضيات زمان و شكل‌گيرى احزاب و دسته‌هاى سياسى پديد آمدند، به‌صورت مختصر توضيح مى‌دهد [۳].
پس از آن بحث امامت فاضل و مفضول مطرح شده و نظريات اماميه و زيديه در اين باره بيان گرديده است. بخش پايانى اين مبحث نيز در مورد نسب امام و بيان آراى گوناگون در اين ارتباط است.
نويسنده پس از پايان اين بحث به توضيح وقايع پس از شهادت امام حسين(ع) پرداخته و در مورد خلافت عبدالله بن زبير، قيام توابين، قيام مختار و فرق كيسانيه، زيديه و معتزله توضيحاتى ارائه نموده است.
وى در ادامه، بحثى مستقل با عنوان كلام در اسلام را مطرح مى‌كند كه در آن به چگونگى پيدايش اين علم مى‌پردازد و از مباحث كلامى معتزله، اشاعره و شيعه سخن مى‌گويد [۴].
بحث بعدى كتاب در مورد شيعيان عباسى، چگونگى آغاز دعوت به نام عباسيان، اقدام ابومسلم خراسانى و فرق شيعيان عباسى است. سپس در بخشى تحت عنوان شيعيان علوى، شيعيان اماميه پس از امام جعفر صادق(ع) و تقسيمات فرقه‌اى در دوران امام موسى كاظم(ع) و بقيه ائمه اطهار تا زمان امام دوازدهم(عج) بررسى شده‌اند.
نويسنده پس از آن به مبانى شريعت اسلام كه برگرفته از قرآن، سنت، اجماع و عقل است، اشاره نموده و در مورد فقه، اجتهاد، اهل حديث، اهل رأى، مذاهب چهارگانه اهل سنت و چهار امام معروف آنها و همچنين مذاهب منسوخه اهل سنت و فقه جعفرى توضيحاتى ارائه داده است. پس از آن اعتقادات خاص شيعه اماميه، از جمله امامت، ولايت، عصمت، تقيه، بداء، متعه و رجعت و سپس عقايد كلامى شيعه را به نقل از كتاب «صراط النجاة» مجلسى نسبتاً مفصل توضيح مى‌دهد [۵].
بخش بعدى كتاب در مورد حضرت مهدى (عج) است. نويسنده در اين قسمت ابتدا به عقايد اديان مختلف در مورد منجى اشاره نموده و سپس به ذكر عقايد گروه‌ها و فرقه‌هاى اسلامى دراين باره مى‌پردازد.
سپس در بحثى با عنوان قائم آل محمد(عج)، به بيان رواياتى كه در صحاح معتبر اهل سنت و كتب روايى شيعه در مورد مهدى (عج) آمده، پرداخته و علائم ظهور آن حضرت، ويژگى‌هاى ياران، خصوصيات ظاهرى آن امام، نواب اربعه و... را مورد بررسى قرار داده است.
ادامه بحث درباره شرح زندگانى افرادى است كه مدعى بابيت و سفارت حضرت مهدى (عج) شده‌اند كه از آن جمله‌اند حسين بن منصور حلاج، ابومحمد شريفى، محمد بن نصير نميرى. همچنين مؤلف توضيحاتى مختصر در مورد 41 فرقه شيعه ارائه نموده است.
بخش بعدى كتاب درباره غلات است كه به معرفى آنان، بيان رواياتى در نكوهش آنان از پيامبر (ص) و ائمه(ع) و همچنين نكوهش آنان در آيات قرآن اختصاص دارد.
بخش پايانى كتاب، در مورد فرقه اسماعيليه است. در اين قسمت توضيحاتى در مورد منابع اسماعيليان و اشخاصى چون اسماعيل بن جعفر، ابوالخطاب و محمد بن اسماعيل ارائه شده است. نويسنده سپس به بيان عقايد اسماعيليه، امامان مستور، مستودع و مستقر پرداخته و از تأسيس دولت فاطمى سخن به ميان آورده و در انتساب آنان به رسول خدا (ص) بر اساس نظر محققين ترديد كرده است. مؤلف پس از بيان شجره نسب خلفاى فاطمى مصر، به توضيح درباره قرامطه و وضع اجتماعى آنان پرداخته و اعتقادات ايشان و دولتى را كه در بحرين تشكيل دادند، مورد بررسى قرار داده است.
حسن صباح و دعوت جديد او، القاب اسماعيليان و عقايد كلامى آنها و بيان 28 فرقه اين مذهب، بحث‌هاى پايانى كتاب را تشكيل مى‌دهد [۶].
وضعيت كتاب
فهرست مطالب در ابتداى كتاب آمده است. آدرس آيات، روايات و مطالب مندرج در كتاب، در پاورقى ذكر شده است. نويسنده، فهرست كتاب‌هاى علم فرق، كلام و رجال در اسلام را ضميمه پژوهش خويش نموده است. در پايان نيز فهارس كتاب را كه شامل فهرست آيات، احاديث، اشعار، فرق و طوايف و كتب مى‌باشد، آورده است.
پانويس
منابع مقاله
1. مقدمه و متن كتاب.
2. عباسى، على‌اكبر، نقد و نظرى در باب كتاب «تاريخ شيعه و ديگر فرقه‌هاى اسلام تا قرن چهارم»، پايگاه مجلات تخصصى نور، نشريه: كتاب ماه تاريخ و جغرافيا، دى و بهمن 1382، شماره 75 و 76، ص 130 تا 132.