أجوبة المسائل المهنائية
| نام کتاب | أجوبة المسائل المهنائیة |
|---|---|
| نام های دیگر کتاب | |
| پدیدآورندگان | علامه حلی، حسن بن یوسف (نويسنده)
مامقانی، محی‌الدین (مقدمهنويس) |
| زبان | عربی |
| کد کنگره | BP 183/9 /ع8الف3 |
| موضوع | اسلام - پرسشها و پاسخها
فقه جعفری - قرن 8ق. - پرسشها و پاسخها |
| ناشر | مطبعة الخيام |
| مکان نشر | قم - ایران |
| سال نشر | 1401 هـ.ق |
| کد اتوماسیون | 7 |
مؤلف
جمال الدين ابو منصور حسن بن يوسف بن مطهر حلى اسدى، معروف به علامۀ حلى (م 726 ق).
كتاب أجوبة المسائل المهنائية يا جوابات المسائل المدنيات (أعيان الشيعة /6 272، /10 168، 170، الذريعة /5 232، 233) مجموعۀ پاسخ‌هايى است كه توسط علامۀ حلى «قده» به سؤالات سيد مهنّا بن سنان، قاضى مدينة النبى داده شده است.
ارزش و اعتبار
اگر چه اين مجموعه به صورت كتب متداول، تأليف نشده است اما به علت اين كه حاوى مباحث تفسيرى، اعتقادى، فقهى و حتى كتاب شناسى با ارزشى مى‌باشد از جايگاه خاصى برخوردار است.
از آنجايى كه اين جواب‌ها در رابطه با سؤالات فردى كه مسند قضاوت را در شهر مهمى چون مدينة النبي به عهده داشته است، مى‌باشد و اين شهر مركز برخورد آرا و نظريات شيعيان و اهل تسنن بوده است و بسيارى از سؤالات نيز به صورت فقه مقارنه‌اى مطرح شده است، كتاب آميخته‌اى از فقه استدلالى و همين طور فقه مقارنه‌اى مى‌باشد.
مباحث فقهى كه در كتاب مطرح شده عمدتا از كتاب طهارة، اطعمه و اشربه، صلاة، نكاح و قضاء مى‌باشد.
علاوه بر مباحث تفسيرى، اعتقادى و كلامى در المسائل المهنائية الثالثة و همين طور تاريخ ولادت علامۀ حلى در شب جمعه 27 رمضان 648 ق، و تاريخ ولادت فرزندش در نيمۀ شب 20 جمادى الأولى سال 682 ق، فهرستى از كتب علامۀ حلّى تا سال 720 ق به قلم وى ذكر شده است كه گنجينۀ با ارزش و مهمى در شناخت كتب وى و تاريخ تأليف آنان مى‌باشد.
به اين فهرست، در الذريعة و أعيان الشيعة و ساير كتب تراجم و كتاب شناسى به كرات استناد شده است كه از آن موارد كتاب تحصيل الملخّص، تنقيح القواعد و مدارك الأحكام را مى‌توان ذكر كرد .(الذريعة /3 397، /4 464، /20 239، أعيان الشيعة /5 406).
گردآورنده
اين كتاب به همت فخر المحققين گردآورى شده و مهنا بن سنان نيز پس از نگه‌دارى يك نسخه از آن، نسخه‌هاى ديگرى را استنساخ نموده و به مناطق مختلف فرستاده است.
در الذريعة در رابطه با جمع‌آورى اين كتاب به نقل از فخر المحققين در پايان نسخه‌اى از آن كه به كتاب أسئلة الآمليّة ضميمه شده آورده است:
بسم الله الرحمن الرحيم هذه المسائل و أجوبتها صحيحة سئل والدي عنها فأجاب بجميع ما ذكره هاهنا و قرأتها أنا على والدي قدس سره و رويتها عنه و قد أجزت لموالانا السيد الإمام العالم العامل المعظم. . . حيدر بن سيد سعيد تاج الدين علي بادشاه ابن السيد السعيد ركن الدين حيدر العلوي الحسيني. (الذريعة /2 72).
و همين طور راجع به استنساخ آن توسط مهنا بن سنان مى‌نويسد:
و نسخ السيد مهنا السؤالات و الأجوبة بخطه بعين صورتها بلا زيادة و نقصان لما سأله بذلك و عنه المولى عز الدين بن نور الدين علي أبي سعيد و انتشرت النسخ عنه. (الذريعة /20 370).
از طرفى با توجه به احاطۀ مهنا بن سنان به كتب مختلف علامۀ حلى و سؤال از بعضى از مباحث كتاب قواعد الأحكام، مختلف الشيعة و غيره مى‌توان از اين كتاب به عنوان منبعى معتبر و كمياب در تفسير بعضى از نظريات وى استفاده نمود. (مسائل 43، 93، 113، 143).
شخصيت مهنا بن سنان
اگر چه مهنا بن سنان در ابتداى سؤالات با تواضع بسيار با علامۀ حلّى مكاتبه نموده و حتى از تعبير «مملوك» نسبت به خود استفاده نموده است امّا عظمت مقام علمى وى آنچنان است كه علامۀ حلّى در مقدمۀ سه كتاب المهنائية با تعابير بسيار بلند و ارزشمندى از وى ياد نموده كه به بعضى از آنها اشاره مى‌شود.
هو السيد الكبير النقيب الحسيب النسيب المعظم المرتضى
فخر السادة و زين السيادة
معدن المجد و الفخار و الحكم و الآثار
الجامع للقسط الأوفى من فضائل الأخلاق
الفائز بالسهم المعلى من طيب الأعراق
مزين ديون القضاء بإظهار الحق على المحجّة البيضاء عند ترافع الخصماء
نجم الملّة و الحقّ و الدين مهنى بن سنان الحسيني القاضي بمدينة جدّه رسول اللّه صلى الله عليه و آله
الساكن مهبط وحي رسول الله سيد القضاة و الحكماء رئيس الخاص و العام
شرف أصغر خدمه و أقلّ خدامه برسائل في صمنها مسائل دالة على جودة قريحته و كمال فطنه
و كشف عن حدسه الصائب و فكره الثاقب. (خطبۀ مهنائيۀ اول، ص 20).
در ابتداى مهنائيۀ دوم و همين طور مهنائيۀ سوم نيز از همين تعابير استفاده شده است. (صفحات 114 و 138 كتاب).
و در خطبۀ صفحۀ 161 از تعبير به «فوجدتها صادرة عن نفس قدسيّة و فكرة نورانيّة و فيض إلهي و تأييد رباني، زاكيا فيها طريق التحقيق مسالكا فيها مسالك التدقيق» استفاده نموده است.
در أمل الآمل نيز از وى تعبير شده است به فاضل فقيه محقق. (أمل الآمل /2 328، 329).
اجازۀ علامه به مهنا
در ابتداى اين مجموعه سؤال‌ها و جواب‌ها، علامۀ حلّى به سه گونه اجازۀ نقل كتب خود و ديگران را به مهنا داده است كه نشان از اعتماد فوق العادۀ علامه به او دارد.
يكى از اين اجازه‌ها در ابتداى أجوبة المسائل المهنائية الأولى است كه علامه طرقش به بعضى از بزرگان را ذكر نموده است و در سال 719 ق در حلّه آن را نوشته است.
اجازۀ دوّم در سال 720 ق نوشته شده كه در آن، وى تأليفاتش را نام برده است.
در اجازۀ سوّم كه در خطبۀ كتاب ذكر شده است علامه اين موارد را اجازه داده است:
1 - جميع مصنفاتي و مؤلفاتي و مقرواتي
2 - مصنفات والدي
3 - جميع ما صنفه جدي في الأصول و الحديث
4 - جميع ما صنف قدماء علمائنا بطريق إسنادي إليهم
5 - جميع مصنفات خواجه نصير الدين الطوسي
6 - جميع مصنفات فخر الدين الرازي
تاريخ تأليف
قسمت‌هاى مختلف كتاب در زمان‌هاى متفاوتى تأليف شده است كه عبارتند از:
أجوبة المسائل المهنائية الأولى در سال 717 ق تأليف شده و در خطبۀ آن آمده است:
فنظرها رحمه الله عند الاجتماع به في الحلة المحروسة سنة سبع عشر و سبع مائة. (خطبۀ مهنائيۀ اول، ص 17).
أجوبة المسائل المهنائية الثالثة در محرم سال 720 ق نوشته و تدوين شده است. (مهنائيۀ سوم، ص 157).
أجوبة المسائل المهنائية، در اواسط سال 720 ق نوشته شده و در خطبۀ آن آمده است: و كتب هذه الأسطر محمد بن مطهر في منتصف محرم سنة عشرين و سبع مائة. (ص 173، إرشاد الأذهان ج /1 70، 71).
زمان چاپ
آنچنان كه در الذريعة و أعيان الشيعة آمده است اين كتاب فقط از دو مجموعۀ مهنائيۀ اول و دوم تشكيل شده بوده است. (أعيان الشيعة /5 406، الذريعة /5 237، /6 22، /20 370، مقدمه‌اى بر فقه شيعه، 109).
اما بعدها در سال 1401 ق مهنائيۀ سوّم نيز به آن اضافه شده است و بنظر مى‌رسد كه تاريخ انتشار كتاب موجود نيز همان سال 1401 ق باشد. (مقدمۀ مختلف الشيعة، چاپ مركز ابحاث و دراسات اسلاميّه، صفحۀ 25، مقدمۀ إرشاد الأذهان، چاپ جامعۀ مدرسين، صفحۀ 69).
نسخه‌ها
در الذريعة جلد 5 صفحۀ 238 به چهار نسخه اشاره شده است.
1 - نسخۀ متعلّق به سيد عبد الحسين حجت.
2 - نسخه‌اى مربوط به كتابخانۀ شيخ عبد الحسين تهرانى.
3 - نسخه‌اى متعلق به آستان قدس رضوى و به خط سيد على بن عطاء الله حسينى جزائرى، مربوط به سال 994 ق كه صورت اجازۀ علامۀ حلى در سال 720 ق در آن هست.
4 - نسخه‌اى متعلّق به كتابخانۀ سيد محمد باقر يزدى نوۀ سيد محمد كاظم يزدى صاحب عروة الوثقى. اين نسخه به خط ملا رستم على جرفادقانى گلپايگانى و مربوط به سال 975 ق مى‌باشد.
در مقدمۀ كتاب إرشاد الأذهان و كتاب مقدمه‌اى بر فقه شيعه نيز به دو نسخه‌اى كه متعلّق به آستان قدس رضوى است اشاره نموده است.
نسخه‌اى كه به خط احمد بن على حسينى جزائرى است با شمارۀ 2822 و نسخه‌اى كه به خط عطاء الله حسينى جزائرى است با شمارۀ 2 - 2330 مشخص شده‌اند. (مقدمۀ إرشاد الأذهان، چاپ جامعۀ مدرسين، صفحۀ 70، مقدمه‌اى بر فقه شيعه، 109).
مطالب
كتاب موجود حاوى چهار مجموعه از سؤالات و جواب‌هاى آنها مى‌باشد كه عبارتند از:
1 - أجوبة المسائل المهنائية الأولى، صفحات 17 تا 110، شامل 184 مسأله. در اين قسمت همۀ مسائل فقهى هستند مگر مسائلى كه در ذيل آمده است.
مسائل 1، 2، 3، 10، 12، 16، 19، 33، 34، 59، 87، 137، 149 اعتقادى
مسائل 10، 179 تفسيرى
مسألۀ 170 رجالى
مسائل 57 و 58 تفاوت مسائل و كتب اصولى با كتب روايى، مى‌باشند.
2 - أجوبة المسائل المهنائية الثانية، صفحات 111 تا 133، شامل 39 مسأله، در اين كتاب تمام مسائل به جز 12، 13، 14، 26، فقهى هستند.
3 - أجوبة المسائل المهنائية الثالثة، صفحات 137 تا 157، شامل 28 مسأله و فهرست مؤلفات علامۀ حلى و تاريخ ولادت وى و فرزندش فخر المحققين مى‌باشد.
تاريخ ولادت‌ها در خطبۀ كتاب، و فهرست تأليفات وى در آخر كتاب، صفحات 155 تا 157 ذكر شده است.
كتاب سوّم تمام مسائل آن بجز مسائل 1، 2، 15، 24، 25، فقهى هستند.
4 - أجوبة المسائل المهنائية، صفحات 161 تا 173، شامل 25 مسأله، تمام مسائل بجز مسألۀ 6، فقهى هستند.
در الذريعة و أعيان الشيعة به دو مجموعه از آنها يعنى مهنائيۀ اوّل و دوم اشاره نموده است و ظاهرا از سال 1401 ق، دو مجموعۀ بعدى به آنها ضميمه شده است. (الذريعة /5 237، /6 22، أعيان الشيعة /5 396، /5 406).
كلام بزرگان
الذريعة: المسائل المهنائية للسيد مهنا بن سنان بن عبد الوهاب الجعفري العبدي الحسيني المدني و هي اثنتان أولى و ثانية، أرسلهما إلى العلامة الحلّي، فكتب جواباتهما كما مرت و في الثانية سئل عن مولد فخر المحققين ولد العلامة و قد مرت جوابات المسائل المهنائية. (الذريعة /20 370).
أمل الآمل: نجم الدين مهنا بن سنان بن عبد الوهاب الحسيني المدني فاضل فقيه محقق، له مسائل إلى العلاّمة و للعلاّمة جواباتها. (أمل الآمل /2 328، 329).
فوائد رضويه: سيد مهناى مذكور، صاحب مسائل مدنيات است و آن مسائلى است كه از آية الله علامۀ حلى سؤال كرده و آن بزرگوار جواب فرموده و علامه، حمد و ثناى عظيم از او فرموده. (فوائد رضويّه، 668).
در كتاب‌هاى تراجم و كتاب شناسى فقط از حاشيۀ خواجه اسماعيل خواجويى اصفهانى (م 1173 ق) ذكر شده كه در أعيان الشيعة به نقل از صاحب روضات، از آن تعبير به «إنّها مدوّنة لطيفة» شده است. (الذريعة /6 57 - 58، /7 110).
لؤلؤ البحرين: هو صاحب الأسئلة المشهورة إلاّ أن العلاّمة - رضوان الله عليه - لم يوفقها حقها من الأجوبة كما لا يخفى على من راجعها مع دقة تلك المسائل و احتياجها إلى مزيد البحث. (لؤلؤ البحرين، 208 و 209).
منابع
- الذريعة /2 72، /3 397، /4 464، /5 232، 233، 236، 237
- الذريعة 6 / 22، 57، /7 110، /20 239، 370
- أعيان الشيعة /3 403، /5 396، 406، /6 272، /10 168 تا 170
- أمل الآمل /2 328، 329
- رياض العلماء /5 222
- ريحانة الأدب /4 174
- بحار الأنوار ج /107 143 تا 151
- فوائد رضويه، 688
- لؤلؤ البحرين، 208
پیوندها
مطالعه کتاب أجوبة المسائل المهنائیة در پایگاه کتابخانه دیجیتال نور