حر عاملی، محمد بن حسن

نام	حر عاملی، محمد بن حسن
نام های دیگر	ح‍ر ع‍ام‍ل‍ی‌ ع‍ام‍ل‍ی‌ ال‍م‍ش‍غ‍ری‌ م‍ح‍م‍د ال‍ع‍ام‍ل‍ی
نام پدر
متولد
محل تولد
رحلت	1072 هـ.ش یا 1104 هـ.ق یا 1693 م
اساتید
برخی آثار
کد مولف	124

معرفى اجمالى

محدث بزرگ و فقيه دانشمند، صاحب تأليفات ارزش‌مند و گران‌بها، شيخ الاسلام و زعيم شيعه، محمد بن حسن بن على بن محمد بن حسين، معروف به شيخ حر عاملى، در شب جمعه 8 رجب سال 1033ق در روستاى مشغره در منطقه جبل عامل لبنان، در خانواده‌اى مذهبى، اهل علم و علاقه‌مند به خاندان رسول خدا(ص) به دنيا آمد.

نسب

وى از نوادگان حر بن يزيد رياحى است؛ همان كه با حسين بودن را بر دنيا و ما فيها ترجيح داد و حريت را با كردار خويش معنا كرد.

خاندان

خاندان شيخ، به خاندان آل حر معروفند كه خاندانى بزرگ و اصيل و ريشه‌دار بوده‌اند و فقها و دانشمندان بزرگى را پرورش داده‌اند. پدر شيخ حر عاملى، شخصيتى فاضل، دانشمند، صالح، اديب، فقيه، ثقه، حافظ و آگاه به فنون عربى و مورد مراجعه عموم مردم بوده است. عموى وى شيخ محمد بن على بن محمد حر عاملى، صاحب كتاب الرحلة، حواشى و تعليقات و فوائد و ديوان شعر بزرگى است.

پسر عمويش حسن بن محمد بن على، دانشمندى فاضل و اديب بود و جدّش شيخ على بن محمد حر عاملى، عالمى جليل القدر و عابدى خوش اخلاق و اهل فضل و شعر و ادب بوده است.

جد پدرش شيخ محمد بن حسين حُر عاملى نيز اهل علم و دانش و افضل عصر خود در شرعيات بود كما اينكه فرزندش شيخ محمد بن محمد، افضل عصر خود در عقليات بود.

شخصيت علمى

شيخ حُر عاملى از برجسته‌ترين علماى شيعه در قرن يازدهم هجرى به شمار مى‌آيد.

او داراى تأليفاتى ارزنده و شخصيتى مورد احترام نزد علماى شيعه است.

او يكى از چهره‌هاى بزرگى است كه مذهب شيعه را با روايات اهل بيت عصمت و طهارت(ع) بيش از پيش غنى ساخت و آثارى را بعد از خود بر جاى نهاد كه سزاوار ستايش و تقدير است.

وى يكى از حلقه‌هاى محكم و ارزش‌مند شيعه براى اتصال به روايات امامان معصوم و پيامبر اسلام(ص) است.

شخصيت ادبى

وى شاعر و اديبى توانا بوده است، شاهد صادق اين مدعا يكى ديوان شعر وى است كه مشتمل بر حدود بيست هزار بيت مى‌باشد و ديگرى منظومه‌هاى متعددى است كه در مورد مسائل گوناگون فقهى، تاريخى و... سروده است. اشعار او بيشتر در مدح و ستايش پيامبر(ص) و اهل بيت(ع) است.

از ويژگى‌هاى شعر او طولانى بودن است. او قصيده‌اى در مدح پيامبر و اهل بيت آن حضرت دارد كه بيش از صد بيت است و قصيده‌اى در معجزات و فضايل پيامبر و اهل بيت آن حضرت سروده كه شامل چهار صد بيت مى‌باشد.

او در شيوه‌هاى شعرى از مهارت خاصى برخوردار بوده است؛ مثلا 29 قصيده در مدح اهل بيت دارد كه مجموعه ابيات هر قصيده را با يكى از حروف الفبا قافيه بسته است.

در قصيده‌اى ديگر چهار طرف هر بيت را با يك كلمه آورده است و در قصيده‌اى تمام ابيات را بدون الف آورده است.

از جمله اشعار اوست:

لئن طاب لي ذكر الحبائب إنني	أرى مدح أهل البيت أحلى و أطيبا

يعنى«اگر ياد دوستان لذت‌بخش است، براى من مدح اهل بيت شيرين‌تر و لذت‌بخش‌تر است.»

بى‌پروايى و حاضرجوابى

گويند در زمان اقامتش در اصفهان، روزى وارد مجلس شاه سليمان صفوى شد و بى‌آنكه درخواست اذن نمايد بر كناره تختى كه شاه بر آن نشسته بود، نشست، در حالى كه بين شاه و او تنها يك بالش فاصله بود. شاه از اهل مجلس در باره وى پرسش نمود، گفتند: او دانشمندى بزرگ از دانشمندان تازى است كه وى را محمد بن الحسن الحر العاملى مى‌خوانند. شاه كه هرگز كسى را اين‌گونه بى‌پروا در برابر خويش نديده بود، به او رو كرد و گفت: تفاوت ميان حر و خر چقدر است؟ وى فورا پاسخ داد يك متكا(بالش). شاه از بى‌پروايى و حاضرجوابى او شگفت‌زده شد.

فرزند زمانه خويش

ايشان، رساله‌اى در باره كشيدن توتون نوشته كه حاكى از توجه وى به مسائل زمانه خويش است.

سخنان علما

سيد على خان مدنى، شارح صحيفه سجاديه در باره ايشان مى‌فرمايد:

«شيخ محمد بن حسن بن على بن محمد حر شامى عاملى، شخصيتى برجسته و داراى مقام و منزلتى علمى است كه سخن، در معرفى او ناتوان است. فوايد ارزش‌مند نوشته‌هايش تمام جهان را فرا گرفته و همچون ابر بارانى تمام سرزمين‌ها را از قطرات حيات‌بخش بارانش سيراب ساخته است. تأليفات او بر پيشانى روزگار همچون مرواريد مى‌درخشد و كلماتش در ميان سطرها همچون گوهرهايى گران‌بها و كنار هم چيده شده است».

صاحب مقابس الأنوار در باره ايشان مى‌فرمايد: «عالم فاضل، اديب، فقيه، محدث كامل، جمع آورنده روايات و احاديث، و مرتب كننده آن اسرار نورانى، شيخ محمد بن حسن حر عاملى مشغرى طوسى كه خداوند با فضل قدوسى خود با ايشان رفتار نمايد...».

علامه امينى در كتاب ارزش‌مند«الغدير» در باره ايشان مى‌فرمايد: «او مرواريدى بر تاج زمان و نقطه‌اى درخشان بر پيشانى فضيلت است. هر گاه در پى شناخت ايشان برآيى، ايشان را آگاه به هر فنى خواهى يافت. جملات مدح و ستايش در معرفى او ناتوانند. گويا او تنديس علم و دانش و ادب و تجسم فضل و كمال است. از آثار او، نگارش احاديث ائمه اهل بيت(ع) در اثبات امامت و نشر فضايل و جمع‌آورى احكام و حكمت‌ها و مدح و ستايش آنان است و تأليفات ارزش‌مندش ياد او را جاودان ساخته است».

محدث قمى در باره او مى‌نويسد:

«محمد بن حسن بن على مشغرى، شيخ محدثان و بافضيلت‌ترين متبحران، عالم، فقيه هوشيار، محدث پارسا، ثقه جليل القدر و سرچشمه بزرگوارى‌ها و فضيلت‌ها و داراى تأليفات سودمندى است.»

سفرها

وى تا سن چهل سالگى در جبل عامل زندگى مى‌كرد و در طول اين مدت دو بار به سفر حج مشرف شد.

در سال 1073ق، براى زيارت ائمه معصومين(ع) به عراق رفت و از آن‌جا براى زيارت امام رضا(ع) عازم مشهد مقدس گشت و در آن‌جا ساكن شد.

در سال 1087 و 1088 نيز دو بار به زيارت حج و ائمه معصومين(ع) در عراق مشرف شد و بعد از آن به اصفهان رفت و به ديدار علماى بزرگ اصفهان مانند علامه مجلسى نايل آمد و در همان سفر وى و مجلسى به يك‌ديگر اجازه روايت دادند. بعد از آن به مشهد مقدس بازگشت و تا آخر عمر در آن‌جا ماند.

حادثه مكه

در سال 1088ق، ترك‌هاى تحت امر حكومت عثمانى عده‌اى ايرانى را به اتهام واهى آلوده كردن خانه خدا به كثافت، قتل عام كردند در حالى كه شيخ حُر عاملى دو روز قبل از اين واقعه به شيعيان گوش‌زد كرده بود كه اينها در پى بهانه‌اى براى كشتار شما هستند و شما از خانه‌هايتان خارج نشويد. در اين واقعه وى، توسط سيد موسى بن سليمان، يكى از اشراف مكه و از سادات حسنى، نجات يافت و از طريق يمن به عراق رفت.

بازگشت به مشهد

هنگامى كه وى به مشهد بازگشت، از طرف شاه ايران منصوب به مقام «قاضى القضاتى» گرديد و بعد از مدت كوتاهى از علماى بزرگ آن سامان گشت. او در مشهد مقدس جلسه درس و بحث تشكيل داده و شاگردان و علماى فراوانى را تربيت نمود. مجلس درس او مملو از طلاب مخلص و كوشا در طلب علوم آل البيت(ع) بود. وى در آن شهر مقدس تأليفات ارزش‌مندى را نيز به نگارش درآورده است.

اساتيد

شيخ حُر عاملى در وطن خود جبل عامل در روستاى مشغره نزد اساتيد بزرگى به فراگيرى علوم آل محمد(ص) پرداخت و از آنان بهره‌هاى فراوانى برد كه اثر مهمى در رشد و نمو او داشت و او را آماده ساخت تا عالمى بزرگ و مجتهدى نام‌آور گردد. از جمله اساتيد وى در روستاى مشغره عبارت بودند از: 1- پدرش حسن بن على(درگذشت 1062ق).

2- عمويش شيخ محمد بن على حُر عاملى(درگذشت 1081ق).

3- جد مادريش شيخ عبد السلام بن محمد.

4- دايى پدرش شيخ على بن محمود عاملى.

در روستاى جبع نيز در نزد علماى ديگرى به درس مشغول گشت مانند: 5- شيخ زين الدين بن محمد حسن حفيد مرحوم صاحب معالم.

6- شيخ حسين ظهيرى.

از محضر علماى فراوان ديگرى نيز بهره برد مانند: 7- علامه سيد حسن حسينى عاملى.

8- شيخ عبد الله حرفوشى.

9- مولى محمد طاهر بن محمد حسين شيرازى نجفى قمى.

10- سيد ميرزا جزايرى نجفى.

11- شيخ على نوه شهيد ثانى.

12 - استاد محقق آقا حسين خوانسارى.

13- سيد هاشم بحرانى.

14- مولى محمد كاشى.

شاگردان

برخى از شاگردان يا افرادى كه از وى اجازه روايى گرفته‌اند، عبارتند از: 1- شيخ مصطفى بن عبد الواحد بن سيار.

2- شيخ محمد رضا فرزند شيخ مصطفى.

3- شيخ حسن فرزند ديگر شيخ مصطفى.

4- سيد محمد بن محمد باقر حسينى اعرجى مختارى نايينى.

5- سيد محمد بن محمد بديع رضوى مشهدى.

6- مولى محمد فاضل بن محمد مهدى مشهدى.

7- سيد محمد بن على بن محى الدين موسوى عاملى.

8- مولى محمد صالح بن محمد باقر قزوينى مشهور به روغنى.

9- مولى محمد تقى بن عبد الوهاب استرآبادى مشهدى.

10- مولى محمد تقى دهخوارقانى قزوينى.

11- سيد محمد بن احمد حسينى گيلانى.

21- سيد نور الدين بن سيد نعمت الله جزايرى.

تأليفات

شيخ حُر عاملى داراى تأليفات ارزش‌مند و گران‌بهايى است. وى عمر شريف خود را وقف خدمت به شريعت مقدس اسلام و مذهب حق اهل بيت عصمت و طهارت نمود و با وجود مشاغل فراوان مانند شيخ الاسلامى و اشتغال به درس و تربيت علما، تأليفات فراوانى نيز از خود به يادگار نهاده كه يكى از مهم‌ترين و معروف‌ترين آنها كتاب ارزش‌مند«وسائل الشيعة» است كه از زمان نگارش تا اين زمان پيوسته مورد توجه و عنايت فقهاى اهل بيت و مجتهدين شيعه قرار گرفته است. نام كامل اين كتاب، تفصيل وسائل الشيعة إلى تحصيل مسائل الشريعة است و شامل تمام احاديث احكام شرعى موجود در كتب اربعه و ساير كتب معتبر است و منابع آن به 180 كتاب مى‌رسد.

برخى ديگر از تأليفات وى عبارتند از: 1- الجواهر السنية في الأحاديث القدسيه ، اين كتاب اولين كتابى است كه به رشته تحرير در آورده است و قبل از ايشان نيز كسى چنين كتابى ننوشته است.

2- الصحيفة الثانية من أدعية علي بن الحسين(ع) ، اين كتاب شامل مجموعه دعاهايى است كه در صحيفه سجاديه مشهور نيامده است.

3- هداية الأمة إلى أحكام الأئمة(ع) ، در سه جلد كوچك كه منتخبى از كتاب وسائل الشيعة با حذف سند و مكررات است.

4- من لا يحضره الإمام يا فهرست وسائل الشيعة كه مشتمل بر عناوين باب‌ها و تعداد أحاديث هر باب و مضمون احاديث آن است در يك جلد.

5- الفوائد الطوسية ، در يك جلد و شامل صد فايده در مباحث گوناگون.

6- إثبات الهداة بالنصوص و المعجزات در دو جلد، شامل بيش از بيست هزار حديث و هفتاد هزار سند به نقل از 439 كتاب از شيعه و سنى با ترتيبى زيبا و تهذيب و پرهيز از تكرار در باره معجزات پيامبر و ائمه معصومين(ع).

7- أمل الآمل كه در آن نام علماى جبل عامل و علماى متأخرين از ساير بلاد آمده است.

8- الإيقاظ من الهجعة بالبرهان على الرجعة، رساله‌اى است پيرامون رجعت كه شامل 600 حديث و 64 آيه قرآن و ادله فراوان و كلماتى از قدما و متأخرين است و به طرح شبهات و جواب آنها در باره رجعت پرداخته است.

9- رسالة في الرد على الصوفية ، كه شامل هزار حديث در ردّ آنان است.

10- تواتر القرآن .

11- بداية الهداية ، در واجبات و محرمات منصوصه از اول تا آخر فقه. شيخ حر در اين كتاب واجبات را 1535 و محرمات را 1448 مورد دانسته است.

12- الفصول المهمة في أصول الأئمة(ع) كه شامل قواعد كلى اصول دين، اصول فقه، فروع فقه و اصول علم طب مى‌باشد.

13- العربية العلوية و اللغة المروية .

14- ديوان شعر كه شامل بيست هزار بيت شعر است.

15- منظومة فى المواريث

16- منظومة فى الزكاة

17- منظومة فى الهندسة

18- منظومة فى تاريخ النبى(ص) و الائمة(ع)

19- رسالة فى الغناء .

20- تنزيه المعصوم عن السهو و النسيان .

و...

وفات

برادر شيخ حر عاملى در كتاب«الدر المسلوك» در باره وفات ايشان مى‌فرمايد: «در روز 21 رمضان سال 1104ق، غروب خورشيد فضيلت و علم و دانش و ماه درخشان علم و عمل و عبادت، شيخ الاسلام و المسلمين، جانشين فقها و روات شيعه، سخن‌گوى هدايت امت و حيات شريعت، راست‌گو در روايات و نقل معجزات وسائل الشيعة، امام خطيب و شاعر اديب، بنده حقيقى پروردگار بزرگ و بلند مرتبه، شيخ ابو جعفر محمد بن حسن حر عاملى واقع شد.

او سفر كرده به سوى رحمت خدايش در جوار هشتمين امام شيعيان على بن موسى الرضا(ع) است.

او برادر بزرگ من بود و من در مسجد زير گنبد در كنار منبر بر او نماز خواندم و او را در ايوان حجره‌اى در صحن روضه در كنار مدرسه ميرزا جعفر دفن نموديم. او 72 سال سن داشت.»