تقويم الإيمان و شرحه كشف الحقائق
تقويم الإيمان و شرحه كشف الحقائق، دربردارنده کتاب «تقويم الإيمان» نوشته میر محمدباقر داماد و شرح آن «كشف الحقائق» از میر سید احمد علوی عاملی و تعلیقات آن از ملا علی نوری می‌باشد و مشتمل بر مباحث سنجیده‌ای در زمینه فلسفه و حکمت است.
| تقويم الإيمان | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | میرداماد، محمدباقر بن محمد(نويسنده)
علوی عاملی، احمد بن زین‌العابدین (شارح) نوری، علی بن جمشید(حاشيه نويس) اوجبی، علی(محقق) |
| عنوان‌های دیگر | تقويم الايمان شرح عنوان داخلي: کشف الحقائق |
| ناشر | دانشگاه تهران، موسسه مطالعات اسلامي؛ مرکز پژوهشي ميراث مکتوب |
| مکان نشر | ايران - تهران |
| سال نشر | 1376ش |
| چاپ | 1 |
| شابک | 964-5552-06-2 |
| موضوع | 1.فلسفه اسلامي - متون قديمي تا قرن 14 2.ميرداماد، محمد باقر بن محمد، - ????؟ق. تقويم الايمان - نقد و تفسير |
| زبان | عربي |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | BBR 1158 /ت7 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
ساختار
کتاب با مقدمه مفصلی از مصحح آغاز و مطالب، از یک «رصد» مشتمل بر پنج «فصل» و هر فصل متضمن بخش‌هایی چون: تقویم، تصحیح، توصیه، تحکمه، محاققه و تقویم، ظن و تقویم، وهم و تقویم، تشکک و تثبیت تشکیل شده است [۱].
از تعبیر «رصد الأول» چنین برداشت می‌شود که نویسنده بنا داشته تا رصدهای دیگری را نیز به کتاب بیفزاید، اما به دلیل نامعلومی از این مهم منصرف شده است [۲].
گزارش محتوا
در مقدمه مصحح، زندگی‌نامه مفصلی از مصنف، شارح و تعلیق‌نویس ذکر شده و نکات مهمی پیرامون ویژگی‌های کتاب و شرح آن، بیان گردیده است [۳].
فصل آغازین کتاب، به‌منزله مدخل بشمار می‌آید و نویسنده در آن به برخی از مبادی و مباحث مربوط به امور عامه همچون: تعریف فلسفه، موضوع فلسفه، مسائل فلسفه، انقسام موجود به واجب و ممکن، تقسیم ممکن به جوهر و عرض، ملاک نیاز ممکن به علت، تساوق وجود و تشخص پرداخته است [۴].
فصل دوم، بیشتر به براهین اثبات واجب و ابطال تسلسل و دور اختصاص دارد؛ براهینی چون: برهان ضرورت، برهان اولویت، برهان جزء و کل، برهان قوه و فعل، برهان شخصیت، برهان وسط و طرف، برهان تضایف، برهان حیثیات، برهان اسد و اخصر و برهان ترتب [۵].
در فصل سوم، مصنف بیشتر به تبیین و اثبات صفات سلبی واجب پرداخته است؛ صفاتی چون: واجب بالذات ماهیت ندارد (ماهیت واجب عین انیت اوست)؛ واجب بالذات مرکب نیست؛ واجب بالذات جنس ندارد؛ واجب بالذات نوع نیست؛ واجب بالذات حد ندارد؛ واجب بالذات کثیر نیست؛ واجب بالذات جسم، جسمانی و عرض نیست؛ واجب بالذات به حس درک نمی‌شود؛ واجب بالذات جهت، مکان و وضع ندارد؛ واجب بالذات نه جنس برای جوهر است و نه در مقوله جوهر می‌گنجد و وحدت واجب بالذات عددی نیست [۶].
در فصل چهارم نیز در دنباله فصل پیشین به تحلیل و بررسی برخی از صفات سلبی واجب بالذات چون: واجب بالذات مقابل ندارد؛ واجب بالذات شریک ندارد؛ واجب بالذات منزه از حرکت، سکون و تغییر است؛ در واجب بالذات کثرت راه ندارد؛ امتناع علم به حقیقت واجب بالذات؛ استحاله تقرر صورت علمی در ذات واجب و مباحثی مانند: تقابل و اقسام آن؛ چگونگی عروض اضافه بر واجب الوجود؛ کیفیت عروض سلوب بر ذات واجب الوجود؛ عینیت صفات و ذات واجب الوجود؛ لوازم صفات کمالی واجب الوجود؛ چگونگی صدور کثرات؛ تقدم سرمدی واجب بالذات؛ حدوث و قدم دهری پرداخته است. در این فصل، مصنف برای اثبات حدوث دهری ممکنات، برهانی اقامه می‌کند که در کتاب‌های دیگرش طرح نکرده است [۷].
فصل پایانی کتاب که شاید جذاب‌ترین و خواندنی‌ترین فصول آن باشد، به مباحث معرفت‌شناسانه و دیدگاه‌های میرداماد در مقوله علم، به‌ویژه علم الهی اختصاص دارد. عمده مباحث این فصل عبارتند از: تقسیم علم به حصولی و حضوری و تعریف آن‌ها؛ رابطه علم حصولی و حضوری؛ معلوم در علوم حصولی و حضوری؛ علم جواهر مفارقه؛ ترتیب و ترتب علوم و ادراکات؛ اتحاد عقل و عاقل و معقول؛ علم واجب به اشیاء؛ عینیت علم و ذات واجب؛ علم به معلول؛ علم فعلی و انفعالی و نقد دیدگاه شیخ‌الرئیس در این باب؛ علم اجمالی و علم تفصیلی و چگونگی انکشاف صور متعدد برای نفس آدمی [۸].
ویژگی‌های کتاب
در بررسی بدوی کتاب، سه ویژگی عمده را می‌توان برای آن برشمرد:
- آن‌گونه که از شواهد و قراین برمی‌آید، گویا «تقويم الإیمان» نیز همانند «الأفق المبين»، «الإيماضات و التشريفات»، «التقديسات» و «القبسات»، از جمله کتاب‌های درسی‌ای بوده که میرداماد خود برای شاگردانش تدریس می‌کرده است؛ چه، در حاشیه برخی از نسخه‌های آن، حواشی و تعلیقاتی با عنوان «سمع» وجود دارد که بیانگر نکاتی است که شاگردان در محفل درس از زبان استاد شنیده و یادداشت کرده‌اند. برجستگی‌های دیگر این اثر (ارائه دوره کامل فلسفه و ابداعات و نظریات خاص میرداماد) را می‌توان از دیگر قراینی دانست که درسی بودن تقويم الإیمان را تأیید می‌کنند.
- اثر حاظر حاوی برخی از مباحث، تقریرها و ادله‌های نوین و ابداعات میرداماد است که در دیگر آثار او به چشم نمی‌خورد؛ مباحثی چون نظریه وحدت حمل، برهان بر حدوث دهری، ثنویت مقولات و...
- مصنف در تمامی آثار فلسفی خویش، به بحث پیرامون موضوعات خاص پرداخته است. تنها در اثر حاضر است که تقریبا یک دوره کامل مباحث فلسفی را به‌صورت فشرده تبیین و ساختار و شاکله نظام فلسفی خویش را به‌اختصار ترسیم کرده است. در واقع می‌توان گفت اثر حاضر در کنار دو اثر گران‌سنگ «القبسات» و «الأفق المبين»، سه ضلع اصلی قاعده هرم اندیشه‌های فلسفی میرداماد را تشکیل می‌دهند [۹].
كشف الحقائق شارح در سراسر کتاب، در صدد تبیین آرای میرداماد و تحکیم مبانی اوست و به‌شدت به نظریات او وفادار. سید علوی به‌واسطه تسلط بر اصول و جزئیات اندیشه استاد خویش و با استناد به دیگر آثارش و به سرپنجه بیان شیوا و قلم روان خود، به‌خوبی حقایق و دقایق منطوی در عبارات ماتن را کشف و در اختیار مخاطبان و خوانندگان اثر قرار داده است [۱۰].
گرچه قصد اولی و بالذات او، شرح عبارات کتاب بوده، اما از آنجا که حکمت یمانی میرداماد مبتنی بر نحله‌های فلسفی و مشارب فکری پیشین خود است، جای‌جای کتاب مملو از نقل و طرح و تبیین آرای شیخ در «الشفاء»، «التعليقات» و... و فیلسوفانی چون: فارابیدر «الجمع بين رأي الحکيمين» و اثولوجیا و بهمنیار در «التحصيل» و متکلمان بزرگی نظیر محقق طوسی و فخر رازی بوده و آمیخته به لطایف اشراقی و سخنان شیخ اشراق در «حكمة الإشراق» و «المطارحات» است [۱۱].
او در مباحث عرفانی نیز تمهر و تدرب چشمگیری دارد. گاه در لابه‌لای مباحث و استدلال‌ها و منازعات خشک فلسفی، خواننده را به صعود بر بلندای شهود و تجربه حقایق نورانی و ماورائی فرامی‌خواند [۱۲].
در واقع «كشف الحقائق»، افزون بر شرح مبانی فلسفی میرداماد و ترویج و تشیید حکمت یمانی، دریایی از معارف فلسفی و لطایف عرفانی است [۱۳].
او نقادی تیزبین و مصنف نیز هست. در لابه‌لای مباحث کتاب افزون بر تحلیل افکار اندیشمندان مسلمان، به نقد آرای حکمای یونان نظیر انکسیمایس، تالس و... می‌پردازد که این خود حاکی از قوت و میزان تسلط و دایره آگاهی وی در این زمینه است [۱۴].
شارح گاه در تبیبن مقاصد شیخ، به دیگر آثار خود همچون «العروة الوثقی» (شرح الهیات شفا) ارجاع می‌دهد. در توضیح واژگان نامأنوس به‌کاررفته در عبارت مصنف نیز از کتاب «النهاية» ابن اثیر و «الصحاح» جوهری، بهره برده است [۱۵].
وضعیت کتاب
تقويم الإيمان، دارای حواشی متعددی است؛ همچون حواشی برجای‌مانده از شاگردان بلافصل مصنف (که در واقع تقریرات درس استاد و بیانات خود میرداماد است و نه دیدگاه‌های شخصی، تفسیری و انتقادی آن‌ها)، حواشی خود مصنف و حواشی حکیم ملا علی نوری . همچنین شروح متعددی بر آن نگاشته شده مانند:
- شرح تقدمة تقويم الإیمان/ المعلقات علی تقويم الإیمان: که گاه نیز به اشتباه، از آن با عنوان تقويم الإیمان یاد شده است، شرح مبسوطی است از خود میرداماد بر خطبه کتاب تقويم الإیمان در بیان و اثبات فضایل حضرت امیر (ع) با استناد به روایات.
- كشف الحقائق: در مورد آن به اندازه کافی توضیح دادیم.
- عرش الإيقان: این شرح توسط میر عبدالحسیب - یکی از نوادگان مصنف - تألیف شده است.
- شرح ملا شمسای گیلانی [۱۶].
فهرست مطالب در ابتدا و فهرست‌های فنی (آیات؛ احادیث؛ اشعار؛ اعلام و گروه‌ها؛ کتاب‌ها؛ اصطلحات و تعبیرات؛ واژه‌نامه و منابع و مآخذ) در پایان کتاب ذکر شده است. از آنجا که دو نسخه از کتاب موجود بوده که در واقع دو تحریر جدا و به‌منزله دو کتاب مستقل است و عبارات آن، جز در مواردی اندک با هم متفاوتند، مصحح میان دو متن جمع کرده است و در مواردی که عبارات هردو نزدیک به هم بوده، هرکدام را که به‌نحوی ترجیح داشته در متن آورده و عبارات دیگری را در پاورقی. افزوده‌های هر نسخه نیز در صورت امکان در متن و در غیر این صورت، در پاورقی درج شده است [۱۷].
پانویس
منابع مقاله
مقدمه و متن کتاب.