تاریخ گزیده
| نام کتاب | تاریخ گزیده |
|---|---|
| نام های دیگر کتاب | |
| پدیدآورندگان | حمد الله مستوفی، حمد الله بن ابیبکر (نويسنده)
نوایی، عبدالحسین (اهتمام) |
| زبان | فارسی |
| کد کنگره | DSR 107 /ح8ت2 |
| موضوع | اسلام - تاریخ - متون قدیمی تا قرن 14
ایران - تاریخ - متون قدیمی تا قرن 14 |
| ناشر | امير کبير |
| مکان نشر | تهران - ایران |
| سال نشر | 1364 هـ.ش |
| کد اتوماسیون | AUTOMATIONCODE2859AUTOMATIONCODE |
كتاب تاريخ گزيده در سال 730 ه. 1330/ م، تأليف گشته و بنام وزير خواجه غياث الدين محمد فرزند خواجه رشيد الدين سابق الذكر موشّح است، و اين وزير چنانكه ذكر شد در ماه مه 1328 م. مرتبه صدارت يافت و در ماه مه 1336 م. بقتل رسيد. مؤلف منابع اطلاعاتى را كه براى جمع آورى تاريخ خود بكار برده تعداد مينمايد، و آن 23 كتاب است بشرح ذيل:
1) سير النبى در شرح حال حضرت رسول تأليف ابن هشام ترجمه آلمانى اين كتاب بقلم lieW در شهر tragttuS در سال 1864 و متن آن در 1860 در گوتين گن negnittoG بطبع رسيده است. و آن كتاب موسوم است به: «عرائس المجالس» تأليف ابى اسحق احمد الثعلبى متوفى بسال 427 ه. و مشتمل است بر قصص قرآنيه.
2) قصص الانبياء (احتمالا تفسير معروف الثعلبى) طبع قاهره در 1312 ه.
3) رسالة القشيريه طبع بولاق در 1284 ه. تأليف امام ابوالقاسم عبدالكريم بن هوازن القشيرى متوفى 465 ه.
4) تذكرة الاولياء (تأليف فريد الدين عطار) طبع دكتر نيكلسن در دو جلد.
5) التدوين (تأليف امام الدين الرافعى) مراجعه شود بحاجى خليفه طبع فلوگل جلد دوم ص 254 عبارت حاجى خليفه اين است «التدوين فى اخبار القزوين لامام ابى القاسم عبدالكريم بن محمد الرافعى القزوينى المتوفى سنة ثلاث و عشرين و ستمايه» ولى در اصل انگليسى اشتباها يافعى ذكر شده.
6) تجارب الامم (تأليف ابن مسكويه) جلد اول و پنجم و ششم آن در سلسله اوقاف گيب بطبع رسيده، همچنين در مصر بطبع درآمده است. و آن تأليف ابوعلى احمد بن مسكويه متوفى بسال 421 ه. است.
7) مشارب التجارب.
8) ديوان النسب محتمل است كه همان كتاب الانساب باشد. ولى بنام «ديوان النسب» در كشف الظنون مذكور است.
9) تاريخ محمد بن جرير الطبرى طبع ليدن در 15 جلد از 1789 تا 1901 م. در تحت نظر انجمنى از محققين زبان عرب بنظارت پروفسور دوغويه ejeoG eD.
10) تاريخ حمزه اصفهانى با ترجمه لاتينى آن چاپ لايبزيك (1844- 1848 م.).
11) تاريخ كامل ابن اثير طبع ليدن در 14 جلد از 1851 تا 1870 م. و طبع قاهره در 12 جلد از 1290 تا 1303 ه.
12) زبدة التواريخ جمال الدين ابوالقاسم كاشى (در كشف الظنون حاجى خليفه مذكور است).
13) نظام التواريخ قاضى ناصر الدين ابوسعيد بيضاوى راجع باين كتاب در همين فصل مفصلا بحث شده است.
14) عيون التواريخ ابوطالب على الخازن البغدادى.
15) كتاب المعارف ابن قتيبة الدينورى طبع گوتين گن (1850 م).
16) تاريخ جهانگشاى عطاملك جوينى در سه جلد طبع ميرزا محمد خان قزوينى در سلسله اوقاف گيب.
17) كتاب اليمينى ترجمة العتبى ابوالشرف الجرفادقانى اصل عربى اين كتاب در دهلى در سال 1847 بچاپ سنگى طبع شده و در سال 1286 ه. 1870/ م. در قاهره به طبع رسيده، و ترجمه جرفادقانى بفارسى از همان كتاب در تهران بسال 1272 ه. 1855/ م. بچاپ سنگى رسيده است.
18) سير الملوك خواجه نظام الملك (سياست نامه) در پاريس شفر مستشرق فرانسوى بسال 1891 بطبع رسانيده است.
19) شاهنامه فردوسى شاهنامه در ايران مكرر بطبع رسيده است، طبع بمبئى چاپ اوليا سميع، كلكته طبع ترنرماكان بسال 1829 م.، ترجمه فرانسه آن بقلم ژول موهل lhoM seluJ بسال 1838 م تا 1878، و سه جلد طبع وولرس srelliiV و لاندر reuadnaL در استراسبورك از سال 1877 تا 1884 م.
20) سلجوقنامه ظهيرى نيشابورى.
21) مجمع ارباب المسلك قاضى ركن الدين جوينى.
22) استظهار الاخبار قاضى احمد دامغانى.
23) جامع التواريخ تأليف مخدوم سعيد شهيد مؤلف، يعنى رشيد الدين فضل اللّه وزير.
ادوار مختلفه‌اى كه در حساب تاريخ معمول است
مؤلف بعد از آنكه منابع تاريخ خود را بشرح فوق ذكر ميكند و براى ما غالب آنها در دسترس است، آنگاه از ادوار گوناگون كه امم و اقوام مختلف براى شروع تاريخ حساب نموده‌اند، بحث كرده ميگويد:
بعضى از ايشان اول تاريخ را هبوط آدم و بعضى ديگر طوفان نوح و جمعى ديگر، ظهور ابراهيم و موسى، و گروهى هلاك فرعون، و اولاد اسماعيل از بنياد كعبه و اهل يمن از استيلاى حبشه بر يمن، و يونانيان و روميان از عهد اسكندر و قبطيان از غلبه بخت النصر (نبوكد نزر) و قريش قبل از اسلام از عام الفيل شروع ميكرده‌اند. سپس مؤلف از اختلافاتى كه در سال شمارى بواسطه اختلاف «نقطه مبدأ» پيدا شده بحث ميكند. تباين عقايد فلاسفه كه عالم را قديم دانسته و ابتدائى براى آن قائل نبودند، با عقايد متكلمين كه جهانرا حادث دانسته و ابتدا و انتهائى براى آن قائل گشته‌اند ولى ابتداى آفرينش را تعيين نكرده‌اند هم بر اين اختلاف افزوده است. و نيز ميگويد كه: علماى چين و ختن و ماچين و فرنگان ابتداى خلقت آدم عليه السّلام را از هزار هزار سال در گذرانيده‌اند، و گويند چندين آدم بوده و هر يك را نسل منقطع ميشده و ديگرى ظاهر ميگشته و هر يك بلقبى مخصوص بوده‌اند، و نسل آنها همه بجز يكنفر (آدم عبرانيان) منقرض شده است. و از طرف ديگر علماء ايران از هبوط آدم تا ظهور پيغمبر اسلام را شش هزار سال تخمين كرده و بعضى بيشتر و كمتر گفته‌اند، و اهل نجوم از زمان طوفان تاريخى دارند كه در زمان تأليف كتاب (كه 698 يزدجردى 1330 م است) بآن حساب 4432 سال از آن سپرى شده است.
محتويات تاريخ گزيده
كتاب تاريخ گزيده مشتمل است بر يك مقدمه (فاتحه) و شش باب كه هر يك از آن ابواب منقسم است بفصولى چند و يك خاتمه، بشرح ذيل:
فاتحه- در آفرينش كائنات.
باب اول- مشتمل بر دو مقاله:
1) در ذكر پيغمبران مرسل و اولوالعزم.
2) در ذكر انبياء و حكما و كسانى كه پيغمبر نبوده‌اند اما در كار حق و رواج دين سعى كرده‌اند.
باب دوم- در ذكر پادشاهانى كه پيش از اسلام بوده‌اند، مشتمل بر چهار فصل:
1) پادشاهان پيشداديان يازده تن، مدت ملكشان 2450 سال.
2) پادشاهان كيانيان ده تن، مدت ملكشان 734 سال.
3) ملوك الطوائف اشكانيان)snaihtraP(22 تن، مدت ملكشان 318 سال در نسخه گراورى تاريخ گزيده منطبعه 1910 لندن، مدت ملك اشكانيان را 350 سال ذكر ميكند.
براون در حاشيه مينويسد: دوره ميان اسكندر كبير و سقوط اشكانيان را (كه در واقع 550 سال است) مورخان اسلامى كمتر بحساب آورده‌اند، باستثناى يكتن و آن مسعودى است (تا آنجا كه من ميدانم) كه در تاريخ «التنبيه و الاشراف» جنبشهاى مذهبى و سياسى را كه باعث بروز اردشير بابكان شده است مشروحا توضيح ميدهد. ديگران مدت اين دوره را تقريبا نصف بحساب آورده‌اند.
4) ساسانيان معروف باكاسره 31 تن. مدت ملكشان 527 سال براون در حاشيه ميگويد كه: مدت سلطنت ساسانيان بيش از يك قرن زياد بحساب آمده است، زيرا اين سلسله از 226 م. تا 652 سلطنت ميكرده‌اند كه مجموعا 426 سال ميشود.
باب سوم- در ذكر رسالت خاتم النبيين صلعم و خلفا و اولاد و اصحاب و احفاد او مشتمل بر مقدمه و شش فصل:
1) مقدمه- در شرح شجره نسب مطهر و ذكر قبائل عرب كه بدو پيوسته‌اند و در ذكر كيفيت احوال و شرح غزوات و عدد ازدواج و كاتبان و اعمام و عمات و موالى و مخلفات او.
2) در ذكر خلفاء راشدين و ائمه مهذبين پنج تن (كه شامل حضرت امام حسن مجتبى نيز هست)، مدت خلافتشان سى سال از دهم ربيع الاول نسخه گراورى منطبعه لندن 1910- ثالث عشر ربيع الاول- ذكر ميكند. سنه 11 هجرى تا 13 ربيع الاول سنه 6/41 ژوئن 632 م. تا 17 ژويه 661 م. كه حضرت امام حسن با معاويه صلح فرمود.
3) در ذكر بقيه ائمه اثنى عشر، ده تن، مدت امامتشان دويست و پانزده سال و هفت ماه از چهارم صفر سنه 49 هجرى تا رمضان 264 ه. 14/مارس 669 تا مه 878 م. و شرح حال امير المؤمنين على (ع) و فرزندش حسن مجتبى (ع) كه بزهر مسموم شد در اين فصل نيامده است.
4) در ذكر بعضى از صحابه عظام و جمعى از تابعين كرام
5) در ذكر پادشاهان بنى اميه 14 تن، (كه مؤلف آنها را خلفا نخوانده است)، مدت ملكشان در ايران 91 سال از 13 ربيع الاول سنه 41 ه. تا 13 ربيع الاول سنه 132 ه. 7/ ژويه 661 تا 30 اكتوبر 749 م.
6) در ذكر خلفاى بنى عباس 37 خليفه، مدت دولتشان پانصد و بيست و سه سال و دو ماه و بيست و سه روز از 13 ربيع الاول 132 تا 6 صفر 656 ه. 30/ اكتوبر 749 تا 12 فوريه 1258 م.
باب چهارم- در ذكر پادشاهانى كه در عهد اسلام در ايران بودند، مشتمل بر دوازده فصل:
1) در ذكر پادشاهان بنى صفار در بعضى نواحى ايران سه تن، مدت ملكشان سى و پنج سال از 253 ه. تا 287 ه. 867/ تا 900 م. كه از آن ببعد اعقاب ايشان تا چندى در سيستان حكومت كرده‌اند.
2) در ذكر پادشاهان سامانيان نه تن، مدت ملكشان در ايران 102 سال و ششماه، از يازدهم ربيع الثانى 287 ه. تا پنجم ذى القعده 389 ه. / آوريل 900 تا نوامبر 999 م.
3) در ذكر پادشاهان غزنوى چهارده تن، مدت ملكشان 155 سال (از آنجمله سى سال در اكثر نقاط ايران و باقى در غزنه) از 390 تا 545 ه. / 995 تا 1150 م.
4) در ذكر پادشاهان غزنويان پنج تن، مدت ملكشان 64 سال از سنه 545 تا 609 ه. 1150/ تا 1321 م.
5) در ذكر ديلميان يا آل بويه هفده تن، مدت ملكشان 127- سال از سنه 321 تا 448 ه. 933/ تا 1056 م.
6) در ذكر سلاجقه و آن سه شعبه است:
الف) سلاجقه ايران و عراق 14 تن، مدت ملكشان 161 سال از 429 تا 590 ه. 1037/ تا 1194 م.
ب) سلاجقه کرمان يازده تن، مدت ملكشان 150 سال از سنه 433 تا 583 ه. 1041/ تا 1187 م.
ج) سلاجقه روم و آسياى صغير يازده تن، مدت ملكشان 220 سال از 480 تا 700 ه. 1087/ تا 1301 م.
7) در ذكر پادشاهان خوارزمشاه نه تن، مدت ملكشان 137 سال از سنه 491 تا 628 ه. 1098/ تا 1230 م.
8) در ذكر اتابكان و آن دو شعبه است:
الف) در ديار بكر و شام نه تن، مدت ملكشان 120 سال از 481 تا 601 ه. 1088/ تا 1204 م.
ب) در فارس معروف به سلفريان يازده تن، مدت ملكشان 120 سال از 543 تا 663 ه. 1148/ تا 1264 م.
9) در ذكر اسماعيليان ايران و آن دو مقاله است:
الف) در ذكر اسماعيليان مصر و مغرب و شمال افريقا، خلفاء فاطميه چهارده تن، مدت ملكشان 260 سال از سنه 296 ال 556 ه. // 908 تا 1160 م.
ب) در ذكر اسماعيليان ايران معروف به ملاحده يا فدائيان الموت هشت تن، مدت ملكشان 171 سال از سنه 483 تا 654 ه. 1090/ تا 1256 م.
10) در ذكر سلاطين قراختائى کرمان ده تن در نسخه لندن طبع 1910 نه تن قيد شده است.، مدت ملكشان 85 سال از سنه 621 تا 706 ه. 1224/ تا 1306 م.
11) در ذكر اتابكان لرستان در دو شعبه:
الف) اتابكان لر بزرگ هفت تن، مدت ملكشان 180 سال از سنه 550 تا 730 ه. 1155/ تا 1329 م.
ب) اتابكان لر كوچك يازده تن، مدت ملكشان 150 سال از سنه 580 تا 730 ه. 1184/ تا 1329 م.
12) در ذكر پادشاهان مغول ايران- 13 تن، مدت ملكشان تا آن زمان كه در تاريخ بتأليف در آمده است 131 سال يعنى از سنه 599 تا 730 ه. / 1202 تا 1329 م. در اينجا مؤلف اضافه ميكند: «و نتيجه دولت ايشان هر كه را بعد از اين هوس باشد تحقيق فرمايد.»
باب ملحق- پادشاهان آل مظفر، هفت تن، مدت ملكشان 77 سال از 718 تا 795 ه. باب ملحق در ذكر ملوك آل مظفر را كه در كتاب تاريخ گزيده وارد است، مرحوم براون ذكر نكرده، و آن خلاصه و اصلاحى است از تاريخ مولانا معين الدين يزدى كه شخصى بنام محمود گيتى بتاريخ 823 ه. تدوين كرده و بر تاريخ گزيده الحاق نموده است.
باب پنجم- در ذكر ائمه سنت و قراء و مشايخ و علماء دين اسلام رضوان اللّه عليهم- و آن شش فصل است:
1) در ائمه مجتهدان (12 تن ذكر شده).
2) قراء رحمة اللّه عليهم (9 تن ذكر شده).
3) محدثان (7 تن ذكر شده).
4) مشايخ صوفيه (قريب 300 تن ذكر شده).
5) علماء علم دين و قضا و طب (قريب 70 تن ذكر شده).
6) شعرا كه پنج تن از شعراء عرب و 87 تن از شعرا عجم ذكر شده‌اند و شرح احوال شعراء عجم را نويسنده ترجمه كرده و در روزنامه انجمن همايونى آسيائى مورخه اكتوبر 1900 و ژانويه 1901 جداگانه بطبع رسانيده.
باب ششم- در ذكر قزوين (باب الجنة) كه مقام و مولد و منشأ مؤلف است و در آن هفت فصل است.
1) آثار و اخبار كه در شأن آن بقعه وارد است (نزديك بچهل حديث نقل نموده كه از آنجمله سى و شش حديث از كتاب التدوين رافعى نسخه بخط مؤلف نقل شده و تقريبا جمله اين احاديث شهر قزوين را يكى از ابواب جنت ميشمارد.) نسخه گراورى لندن منطبعه 1910 كه سال تحرير آن 857 است، فاقد اين فصل ميباشد. رجوع شود به جغرافياى ل. استرانج و نزهة القلوب حمد اللّه مستوفى.
2) در شأن و چگونگى شهر قزوين.
3) كيفيت بنا و عمارات قزوين- محلات نه گانه و تاريخ معمارى آن از عهد شاپور اول كه مؤسس و بانى آن شهر بود و فتح آن بدست اعراب و اسلام آوردن اهل آن. در نسخه گراورى لندن باب سوم منحصر بذكر فتح قزوين و اسلام اهل آن است و از محلات نه گانه و معمارى و غيره سخنى ندارد؛در ساير فصول و مواد نيز اختلافاتى با متن انگليسى مشاهده ميشود.
4) در ذكر نواحى، رودخانه‌ها، قنوات، مساجد، مقابر و اينكه بعضى از سكنه آن هنوز مخفيانه پيرو مذهب مزدك هستند.
5) ذكر صحابه و تابعين و ائمه و خلفا و مشايخ و علما و ملوك و وزرا و خواقين و امرا كه باينجا رسيده‌اند.
6) ذكر عمال و حكام آن شهر.
7) قبائل و اكابر قزوين كه مشتمل بر سادات و علما طايفه افتخاريان (كه از آنجمله ملك سعيد افتخار الدين محمد بن ابونصر معاصر مؤلف بوده و خط و زبان مغولى و تركى ميدانسته و كتاب كليله و دمنه را بزبان مغولى و سندبادنامه را بزبان تركى نقل و ترجمه نموده است.) و بازداران يا مظفريان- بشاريان- برهانيان- حنفيان- حلوانيان- خالديان- خليليان دبيران- رافعان- زاكانيان- زبيريان- زادانيان- شيرزاديان- طاوسيان- عباسيان- غفاريان- فيل‌واكوشان- قضويان- قراولان- تميميان- كرجيان- يادلفيان (كه ستاره شناس و جغرافى دان معروف زكريا بن محمد بن محمود از اين طايفه است.) انسيان- ماكانيان- قيسيان- مستوفيان (كه طايفه مؤلف است، و ميگويد كه از اولاد حر بن يزيد رياحى بوده‌اند) - مؤمنان- مختاران- معافيان يا معافيان- مرزبانان- نيشابوريان- بولاتيموريان يا تبابكان.
خاتمه- شجره انساب و سلسله‌هاى طوائف انبيا و اوليا و ائمه و پادشاهان و وزرا و غيرهم بطريقى كه خواجه رشيد الدين در كتاب خود اختراع كرده ولى در اينجا تكميل شده است. اما اين شجره در كتاب محذوف است و در هيچيك از نسخ خطى كه تا كنون بدست آمده ديده نشده است.
نظر به وسعت مندرجات تاريخ گزيده و نظر به حجم متوسط آن (كه 170 هزار كلمه بيش نيست) معلوم ميشود كه اين كتاب صورت يك خلاصه و يادداشت خلاصه يادداشت muidnepmoC تاريخى دارد و هيچگونه شرح و بسط وقايع را از آن نبايد انتظار داشت، معذلك كتاب مزبور نسخه‌اى بينهايت مفيد است و شامل بسيارى مطالب خاص ميباشد كه در جاى ديگر نتوان يافت. و در همان حال براى قسمت تاريخ عصر زمان خود در درجه اول اهميت ميباشد، بطوريكه مدتى بود لزوم طبع و انتشار تمام آن كتاب احساس ميشد و تا سال 1910 فقط قسمتهائى از آن كتاب بشرح ذيل بطبع رسيده بود، از اينقرار:
1) تمام باب چهارم در تاريخ سلاطين اسلامى ايران، كه اصل فارسى بضميمه ترجمه فرانسوى آنرا مسيو ژول گانتن nitnaG seluJ در سال 1903 در پاريس چاپ كرده است.
2) تمام باب ششم باستثناى فصل اول آن در احاديث و اخبار راجعه به قزوين، كه ترجمه فرانسوى آنرا مسيو باربيه دومينار dranyeM ed reibraB در ژورنال آسياتيك (سرى 5- جلد دهم) در سال 1857، در پاريس منتشر ساخته است.
3) فصل ششم باب شعراى ايران، كه نويسنده اين كتاب آنرا با انگليسى ترجمه كرده و در اكتوبر 1900 و ژانويه 1901 م. در مجله انجمن همايونى آسيائى بطبع رسانيده، ليكن در سال 1910 عين نسخه خطى نسبة صحيح و قديمى كه در تاريخ 857 ه. 1453/ م. نوشته شده بصورت استنساخ عين «فاك سى ميل» فاك سى ميل elimis- caF - استنساخ عين نوشته، المثنى در سلسله كتب گيب)I,VIX. LOV(چاپ شده است و بعد از آن در 1913 م. نويسنده باتفاق دكتر نيكلسون noslociN ترجمه خلاصه‌اى از آنرا بانگليسى با حواشى و توضيحات كاملى بطبع رسانيد بطوريكه اكنون تمام آن كتاب و ترجمه آن در دسترس محققان است و ميتوانند قدر و قيمت آنرا شخصا ملاحظه كنند.
نقل از تاريخ ادبى ايران از سعدى تا جامى نوشته ادوارد براون ترجمه على اصغر حكمت.