حاکم جشمی، محسن بن محمد
| نام | حاکم جشمی، محسن بن محمد |
|---|---|
| نام های دیگر | ابن کرامه، محسن بن محمد
جشمی، محسن بن محمد جشمی بیهقی، ابیالبدر محسن بن کرامه |
| نام پدر | |
| متولد | |
| محل تولد | |
| رحلت | 494 هـ.ق |
| اساتید | |
| برخی آثار | |
| کد مؤلف | AUTHORCODE676AUTHORCODE |
حاكم جشمى، ابوسعد محسن بن محمد بروقنى، عالم و متكلم زيدى قرن پنجم، در سال 413ق، در روستاى جِشُم از توابع بيهق (سبزوار كنونى) به دنيا آمد. نسبش، به‌واسطه محمد بن حنفيه (متوفى 81)، به امام على(ع) مى‌رسد، ليكن به علوى بودن شهرت نداشته است. از سال‌هاى آغازين حيات وى اطلاعى نيست. بيشتر مشايخ او از عالمان نيشابور بوده‌اند؛ ازاين‌رو، وى احتمالا مدتى در اين شهر اقامت داشته است.
نخستين استاد وى، ابوحامد احمد بن محمد بن اسحاق نجار نيشابورى، از عالمان حنفى نيشابور بوده كه نزد وى كلام و اصول فقه خوانده است. ظاهرا تا زمان حيات نيشابورى، حاكم نزد فرد ديگرى شاگردى نكرده است. بعد از وفات نيشابورى، حاكم نزد ابوالحسن على بن عبدالله نيشابورى بيهقى به شاگردى پرداخت. بيهقى تعاليم معتزله را به‌واسطه ابوطالب يحيى بن حسين هارونى از قاضى عبدالجبار بن احمد همدانى دريافت كرده بود. حاكم نزد بيهقى برخى متون كلامى، اصول فقه و تفسير را خواند و هم‌زمان با تلمذ نزد او، نزد عالم نامدار حنفى و قاضى‌القضات نيشابور، ابومحمد عبدالله بن حسين ناصحى، نيز شاگردى كرد و در 436 از وى حديث شنيد. ناصحى نيز داراى عقايد معتزلى بود و جز در مسئله وعيد، با معتزله مخالفتى نداشت. حاكم نزد او اصول محمد بن حسن شيبانى و كتاب‌هاى «الجامع»، «الزيادات» و «مسائل الحساب» را خواند. حاكم نزد افراد ديگرى نيز شاگردى كرد.
وى بعد از اتمام تحصيلات خود، به زادگاهش بازگشت و در 13 رمضان 478ق، املاى اثر حديثى خود، «جلاء الأبصار في متون الأخبار»، را در مسجد جامع جشم آغاز كرد. اين اثر كه در شصت مجلس است، در 481ق، بعد از بازگشت حاكم از سفر حج، به پايان رسيد. عمده احاديث اين كتاب به نقل از ناصحى است.
در منابع زيديه از حاكم جشمى به‌عنوان استاد زمخشرى ياد شده، اما همان گونه كه مادلونگ اشاره كرده است، شاهدى در باره ديدار زمخشرى و جشمى در دست نيست؛ تنها مى‌دانيم كه زمخشرى كتاب «جلاء الأبصار» جشمى را از شاگرد وى، احمد بن محمد بن اسحاق خوارزمى كه در جشم ساكن بوده، روايت كرده است. به نظر مادلونگ، زمخشرى بعد از وفات جشمى به جشم رفته و نزد شاگردان او درس خوانده است. مادلونگ شاهد اين ادعا را سلسله سندى در روايت قصيده‌اى از عالم معتزلى، ابوالحسن جرجانى، مى‌داند. همان گونه كه مادلونگ نشان داده است، ظاهرا زمخشرى، برخلاف جشمى كه از مكتب ابوهاشم جُبّائى پيروى كرده، از مكتب اعتزالى ابوالحسينِ بصرى (متوفى 436) متأثر بوده و آراى وى را در خوارزم، ركن‌الدين محمود خوارزمى (متوفى 536) به او درس داده است. اين خود مى‌تواند دليلى بر رد فرضيه شاگردى زمخشرى نزد جشمى باشد. بنا بر برخى منابع، حاكم جشمى در سال 494ق، در مكه، به علت تأليف كتاب «رسالة إبليس إلى إخوانه المناحيس»، كشته شد.
آثار
از حاكم آثار فراوانى باقى مانده كه اغلب آنها به‌صورت نسخه خطى در كتابخانه‌هاى مختلف، خاصه در كتابخانه‌هاى يمن، موجود است.
مهم‌ترين اثر كلامى او، «شرح عيون المسائل» است. اين كتاب، شرح كتابى از خود وى؛ يعنى «عيون المسائل» است.
حاكم جشمى آثار كلامى ديگرى چون «التأثير و المؤثر»، «نصيحة العامة يا الرسالة التامة في نصيحة العامة»، «تنزيه الأنبياء و الأئمة» و «رسالة إبليس إلى إخوانه المناحيس» نگاشته كه به‌صورت نسخه‌هاى خطى باقى مانده است. اين رساله، با عنوان «رسالة الشيخ أبي‌مُرَّة إلى إخوانه المجبرة» نيز مشهور است. متن اين رساله را سيد حسين مدرسى به چاپ رسانده است. نسخه‌اى از تلخيص اين كتاب به دست عالم امامى، عبدالرحمان بن محمد عتايقى (قرن هشتم)، با عنوان «الدّر النفيس من رسالة إبليس» موجود است.
اثر مهم ديگر حاكم جشمى در اصول دين، كتاب «تحكيم العقول في تصحيح الأصول» است كه عبدالسلام وجيه آن را بر اساس يك نسخه منحصربه‌فرد و كهن (كتابت 629) به چاپ رسانده است.
مهم‌ترين اثر تفسيرى او، «التهذيب في تفسير القرآن» در نه جلد است. نسخه‌هاى خطى كهنى از آن موجود است.
حاكم جشمى كتاب ديگرى در مباحث قرآنى با عنوان «تنبيه الغافلين عن فضائل الطالبيين» نوشته و در آن، آيات نازل‌شده در حق اهل بيت و على(ع) را بر اساس ترتيب سوره‌ها گردآورى كرده و روايات مرسلى را نيز در تفسير آيات به آن افزوده است.
جشمى آثار حديثى نيز تأليف كرده و كتاب «جلاء الأبصار في متون الأخبار» مهم‌ترين اثر حديثى اوست.
اثر ديگر حاكم در حوزه تاريخ با عنوان «السفينة الجامعة لأنواع العلوم» است كه در آن به گردآورى اخبار انبيا، پيامبر اسلام، سيره صحابه و عترت پيامبر تا زمان خود پرداخته است. اين كتاب، چهار مجلد بوده و بخش اعظم آن به‌صورت خطى باقى مانده است.
جشمى، حنفى‌مذهب بوده، اما در اواخر عمر به زيديه گرويده است. وى در كتابى با عنوان «المنتخب»، به گردآورى آراى فقهى زيديه بر اساس آراى الهادى الى الحق، يحيى بن حسين بن قاسم رسّى (متوفى 298) پرداخته است كه نسخه‌اى از آن باقى نيست.
آثار حاكم جشمى از طريق عالمان زيدى مهاجر ايرانى، به يمن راه يافته است. برخى از آثار او را تاج‌الدين زيد بن احمد بيهقى بروقنى كه در سال 540 به يمن رفته، در آنجا روايت كرده است. راوى ديگر آثار جشمى در يمن، قاضى جعفر بن عبدالسلام مسورى (متوفى 573) است كه در مكه از شمس‌الدين على بن عيسى، مشهور به ابن وهّاس (متوفى 556) كتاب «جلاء الأبصار» و شمارى از آثار جشمى را سماع كرده و از او اجازه روايت آثار زيديه را گرفته است. قاضى جعفر همچنين بخشى از تفسير «التهذيب» را نزد ابوجعفر ديلمى سماع كرده و ديلمى اجازه روايت آثار جشمى را به او داده است. قاضى محمد بن عامر بن على اصفهانى، تفسير «التهذيب» حاكم جشمى را با عنوان «التقريب المنتزع من التهذيب» خلاصه كرده و در آن اسباب نزول آيات را بر اساس روايات حاكم همراه با اخبار و مطالبى از تفسير حاكم و آثار ديگر تأليف كرده كه نسخه‌اى از آن باقى است.
منابع مقاله
دانشنامه جهان اسلام، ج 12، ص 429، به قلم محمدكاظم رحمتى و محمدكاظم علوى.
وابسته‌ها
تنبیه الغافلین عن فضائل الطالبیین / نوع اثر: کتاب / نقش: نويسنده