معجم مهدویت در تفاسیر شیعه و اهل سنت
| نام کتاب | معجم مهدویت در تفاسیر شیعه و اهل سنت |
|---|---|
| نام های دیگر کتاب | |
| پدیدآورندگان | پژوهشگاه علوم وفرهنگ اسلامی(دفتر تبلیغات اسلامی) (تهيه کننده)
طباطبایی‌فر، محسن (نويسنده) فقیهی مقدس، نفیسه (نويسنده) عبدی چاری، مرتضی (نويسنده) |
| زبان | فارسی |
| کد کنگره | BP 104 /م86 |
| موضوع | آخر الزمان - جنبههای قرآنی
تفاسیر - مجموعه‌ها محمد بن حسن (عج)، امام دوازدهم، 255ق. - جنبههای قرآنی مهدویت - جنبههای قرآنی |
| ناشر | بوستان کتاب قم (انتشارات دفتر تبليغات اسلامی حوزه علميه قم) |
| مکان نشر | قم - ایران |
| سال نشر | 1389 هـ.ش |
| کد اتوماسیون | AUTOMATIONCODE17620AUTOMATIONCODE |
معرفى اجمالى
«معجم مهدويت در تفاسير شيعه و اهل سنت»، اثر سيد محسن طباطبايى، مرتضى عبدى چارى و نفيسه فقيهى مقدس، بيان، تحليل و بررسى موضوعات مهم هريك از متون تفسيرى قرآن كريم در خصوص مهدويت بوده كه همراه با مشخصات آن تفسير نقل شده است.
مباحث كتاب، بيانگر پيشينه مهدويت در تفاسير بوده كه با هدف و انگيزه عرضه تحقيقاتِ انجام‌يافته، نوشته شده و به‌منظور دستيابى سريع و آسان محققان به مطالب مورد نظر، اقدام به ارائه نمايه‌اى از مأخذ تفسيرى مهدويت شده است.
ساختار
كتاب با مقدمه مفصل نويسندگان آغاز شده است. نويسندگان، مطالب را به تعداد سوره‌هاى قرآن تقسيم‌بندى كرده و جهت دستيابى به انظار مفسران و با توجه به الزامات يك پروژه تحقيقاتى، بيش از 140 عنوان از تفاسير مهم اماميه و غير اماميه با رويكرد نقلى، ادبى، كلامى، عرفانى، عقلى، اجتماعى و... را مورد كاوش قرار داده و نكات مربوط به مهدويت را استخراج كرده‌اند.
اين 140 دوره تفسير بررسى‌شده، شامل سبك‌هاى مختلف تفسيرى، مذاهب گوناگون و شرايط متنوع مكانى مفسران شيعه و اهل سنت از قرن سوم هجرى تا به حال مى‌باشد.
دقت در انتخاب اين تفاسير، يكى از قابل توجه‌ترين مراحل اين طرح بوده كه طى گفت‌وگو با صاحب‌نظران و لحاظ مشابهت تفاسير در سبك‌هاى تفسيرى، مذهب مفسر، قرن تأليف و... تفاسير صاحب سبك و نوآورى، گزينش شده است.
از جمله اين تفاسير عبارتند از: «تفسير كتاب الله العزيز» شيخ هود بن محكم الهوارى؛ «بحر العلوم» ابوالليث نصر بن محمد سمرقندى؛ «تاج التراجم» محمد بن احمد اسفراينى؛ «معالم التنزيل فى التفسير و التأويل» ابومحمد حسين بن مسعود بغوى؛ «الكشاف» زمخشرى؛ «مفاتيح الغيب» محمد بن عمر رازى؛ «البحر المحيط» محمد بن يوسف اندلسى؛ «مدارك التنزيل و حقايق التأويل» عبد الله بن احمد نسفى؛ «السراج المنير» محمد خطيب شربينى؛ «روح البيان» اسماعيل حقى و...
كتاب، به‌منظور رازگشايى گوشه‌هايى از معارف بحث بنيادين مهدويت كه برگرفته از دامنه فراخناك كتاب آسمانى است، نوشته شده است؛ بدين اميد كه ره‌آورد آن، موجب توليد پژوهش‌هاى عميقى در حوزه مهدويت گردد.
براى سامان‌دهى و تنظيم اطلاعات موجود در متن، از روش نمايه‌سازى (توصيف كردن محتواى مدارك در قالب واژه‌ها به‌منظور جست‌وجوى محتواى مدارك و به دست آوردن اطلاعات مورد نظر از جاى‌جاى متون توصيف‌شده) استفاده شده است.
در اين روش، تلاش بر نمايه كردن مفاهيم بوده، نه واژه‌هايى كه مفسر به‌وسيله آنها، اين مفاهيم را ارائه كرده است؛ زيرا نويسندگان معتقدند ممكن است مفسر زبانى مبهم، تخصصى، عاميانه، سنگين يا غير قابل قبول را به كار برده باشد.
نويسندگان براى فراهم‌آورى اين نمايه‌ها، سه مرحله را طى نموده‌اند:
1. آشنايى با متون مورد نظر: در اين مرحله، فيش‌هاى استخراجى از منابع مختلف مورد بررسى و مطالعه قرار گرفته است.
2. تحليل محتواى فيش‌ها: در اين مرحله، گزيده متون تفسيرى، مورد تجزيه و تحليل قرار گرفته و هريك از متون، تحت عنوان يا عناوينى از مهدويت لحاظ گرديده است. اين عناوين، اصطلاحات و واژه‌هاى قراردادى بودند كه كار دسته‌بندى و رجوع به متون تفسيرى را آسان مى‌كردند كه از جمله آنها عبارتند از تفكر مهدويت، وجود امام مهدى(عج)، ويژگى‌هاى عام امام مهدى(عج)، نشانه‌هاى ظهور، انتظار، اشراط الساعه، رجعت و حكومت جهانى حضرت مهدى(عج).
در نمايه‌سازى، تنها موضوع اصلى و مهم نمايه شده و از پرداختن به فروع و مباحث جنبى، خوددارى شده است.
3. گزينش واژه‌ها: واژه‌هايى تعيين شده است كه با اصطلاحات متن نيز مطابقت داشته باشد؛ اين امر سبب گرديده است تا از به كارگيرى اصطلاحات نامأنوس جلوگيرى شده و اصطلاحات مرجع انتخاب شوند.
تمام اين تلاش‌ها در اين جهت انجام گرفته تا اگر خواننده‌اى فرصت ندارد يا نمى‌خواهد تمام تفاسير را به تفصيل بخواند، بتواند با مراجعه به نمايه مورد نظر، تصميم بگيرد كه كدام موضوع و بخش تفسيرى براى تحقيق او مفيد است.
با توجه به نگاه تخصصى كه نويسندگان كتاب به متون تفسيرى داشته‌اند، محورهاى مذكور، نزديك‌ترين موضوع به نظر آمده و الزامى براى محققين از جهت مراجعه به متن و ارائه برداشتى جديد از آن وجود خواهد داشت؛ لذا روش كار، نقل هريك از آياتى است كه مفسران ذيل آن مطالبى را در باره مهدويت نقل كرده‌اند، سپس با سبك نمايه‌زنى، اهم موضوعات طرح‌شده از سوى مفسران، ذيل آن آيه نقل و آدرس داده شده است.
از آنجا كه متن تفسير در كتاب نيامده است، محققين صرفا با نمايه‌اى از بحث مهدويت در ذيل هريك از آيات آشنا مى‌شوند.
مبناى كار نويسندگان، نقل مطالب تفسير، با حفظ امانت بوده و خود تذكر داده‌اند كه ذكر آنها در اين كتاب، به معناى تأييد آنها از سوى ايشان نيست.
چينش منابع، بر اساس زمان تأليف تفسير بوده است؛ از تفسير قديمى شروع و به تفسير جديد پايان پذيرفته است.
كتاب، برگى از طرح كلان و گران‌سنگ «مهدويت در قرآن كريم» مى‌باشد.
در اين كتاب، جايى براى ارزيابى تلقى مفسران لحاظ نشده و صرفا با رعايت امانت، ديدگاه‌هاى آنها (با قوت و ضعف‌هايشان) نقل شده است.
گزارش محتوا
در مقدمه به دنبال بررسى خاستگاه انديشه مهدويت، ضمن بحث از پيشينه اين موضوع، شيوه‌نامه كار نويسندگان بيان شده و در ادامه، موضوعات زير، مورد بررسى قرار گرفته است: تفكر مهدويت، ظهور، رجعت، نزول عيسى(ع)، مهدويت در تفاسير، مأخذشناسى توصيفى تفاسير.
نويسندگان به دنبال نشان دادن ضرورت مرور تفاسير قرآن بر محور مباحث مربوط به مهدويت و شناخت آياتى كه به نحوى مفسران از آنها به‌صورت تخصصى، در زمينه مهدويت بهره‌بردارى كرده‌اند، بوده و لذا اقدام به سه كار كرده‌اند:
1. دستيابى به پيشينه مهدويت در تفاسير اماميه و غير اماميه؛
2. نقد و بررسى ديدگاه مفسران اماميه و غير اماميه در باره مهدويت؛
3. پرداختن به موضوعات مهدويت به‌صورت تخصصى.
ايشان به اين نكته تأكيد دارند كه دستيابى به پيشينه مهدويت در تفاسير، در راستاى شناسايى آيات مهدويت و آشنايى با ديدگاه مفسران مختلف صورت مى‌گيرد و لذا در اين مورد پس از فحص و تتبع فراوان، حدود 600 آيه را شناسايى كرده كه به نحوى مفسران در باره يكى از موضوعات مهدويت، مطالبى ذيل آنها ذكر نموده‌اند.
ديدگاه‌هاى مختلف مفسران در مباحث مهدويت، نويسندگان را بر آن داشته تا مباحث مطرح‌شده را محوريابى نموده و آن محورها را تبديل به محورهاى پژوهشى نمايند و لذا با دسته‌بندى اين محورها به موضوعات عام و ريزموضوع، مباحث مهدويت را با چينش منطقى مناسبى ارائه كرده تا دسترسى به محتواى مباحث مهدويت، آسان و سهل گردد.
نويسندگان بر اين باورند كه انديشه اسلامى و دانش مسلمانان در رهگذر چندين سده كاوش و كوشش در شاخه‌هاى مختلف معرفتى، همواره وامدار كتاب خدا بوده و فضاى علمى پژوهشى در گستره فرهنگ اسلامى، در بخش‌هاى مختلف كلامى، فلسفى، سياسى، هنرى، اجتماعى، حقوقى، عبادى و اخلاقى، متأثر از قرآن كريم است؛ زيرا قطعى بودن سند اين متن آسمانى، لاجرم بحث‌هاى پژوهشگران اسلامى را به سمت فهم دلالت‌هاى آن رهنمون مى‌شد و در اين ميان، علم تفسير، از گران‌بهاترين دانش‌هاى اسلامى عرصه شناخت تعاليم فكرى، عملى اسلامى، بر پايه قرآن كريم گرفت.
به باور ايشان، مهدويت نيز از بحث‌هاى اصيل، ريشه‌دار و باسابقه در اسلام، به‌ويژه مذهب تشيع بوده كه نشان‌دهنده عظمت اسلام و بقا و جاوانگى احكام آن است.
نويسندگان معتقدند از آنجا كه قرآن تنها منبع مورد اتفاق همه فرقه‌هاى اسلامى است، پرداختن به آن در باره هريك از موضوعات مورد اختلاف، از جمله مهدويت، اهميت دوچندانى دارد.
به‌عنوان مثال، آياتى از سوره حمد كه مفسران آنها را منطبق با موضوعات مربوط به مهدويت دانسته‌اند عبارتند از:
1. «مالك يوم الدين»: در «تفسير القرآن الكريم» و «الفرقان فى تفسير القرآن»، «يوم الدين» يوم خروج القائم دانسته شده است.
2. «الصراط المستقيم»: «تفسير القرآن الكريم»، «البرهان» و «تفسير لاهيجى» وجود شريف حضرت مهدى(عج) را مصداق آن دانسته و ذيل آن، به بيان ويژگى‌هاى اصحاب ايشان پرداخته‌اند.
3. جرجانى در تفسير خود، ضمير «هم» در «انعمت عليهم» را به انبياء، صديقين، شهدا، صالحين و حضرت مهدى(عج) ارجاع داده است.
4. مفسر تفسير «روان جاويد» ذيل «و لا الضالين» آورده است كه وزر اول و آخر، در زمان حضرت مهدى(عج) است.
بديهى است كه تمام آيات مذكور در كتاب را نمى‌توان به‌عنوان آيات مهدويت قلمداد كرد، اما مفسران اين آيات را جرى و تطبيق (حمل آيه بر مصداق آن) يا تأويل (آن بخشى از الفاظ كه فهم مهانى آنها از ظهور لفظ به دست نمى‌آيد، بلكه از ناحيه خداوند و راسخان در علم حاصل مى‌شود) و يا تفسير ( كشف مراد از لفظ مشكل) به مهدويت نموده يا آنكه استطرادا مطلبى در اين خصوص نقل كرده‌اند.
در پايان مى‌توان چنين ادعا نمود كه دسته‌بندى و طبقه‌بندى مطالب كتاب به همراه چينش منطقى ميان آنها، سرعت و سهولت كار تحقيق را براى دانشوران فراهم آورده و اين موضوع با تعيين و تفكيك محورها و عنوان‌هاى اصلى و فرعى در يك ساختار منطقى امكان‌پذير شده است. از آنجا كه در حوزه مهدويت، موضوعات قابل طرح مختلفى وجود داشته و هريك از اين حوزه‌ها به‌صورت تخصصى مخاطبان خاص به خود دارد، نويسندگان تلاش نموده‌اند با ارائه موضوعات متنوع و مرتبط با بحث و دسته‌بندى آراى مفسران، نيازهاى تحقيقى پژوهشگران مهدوى را برآورده سازند. اين موضوعات عبارتند از:
آينده بشريت و انديشه نجات‌بخشى، تفكر مهدويت، وجود امام مهدى(عج)، ولادت و كودكى آن حضرت، نسب ايشان، امامت آن حضرت، ويژگى‌هاى عام و خاص ايشان، غيبت، انتظار، نشانه‌هاى ظهور، اشراط الساعه، وقايع ايام ظهور. هريك از محورهاى فوق، بيش از ده ريزموضوع داشته و نويسندگان در موضوع‌يابى سعى نموده‌اند تا نظر مفسر و تناسب مطالب با آيات، مد نظر قرار گيرد.
وضعيت كتاب
فهرست مطالب در ابتدا و كتاب‌نامه تفسير و غير تفسيرى كتب مورد استفاده نويسندگان، در انتهاى كتاب آمده است.
با توجه به كاربرد برخى از لغات تخصصى، جهت استفاده آسان‌تر، برخى اصطلاحات به اجمال در پاورقى توضيح داده شده است.
منابع مقاله
مقدمه و متن كتاب.
پیوندها