مرآت الأكوان (تحرير شرح هدايه ملا صدرا شیرازی)

تحریر شرح هدایه ملا صدرا شیرازی
پدیدآوران	حسینی اردکانی، احمد بن محمد (نويسنده) نورانی، عبدالله (مصحح)
عنوان‌های دیگر	الهدایه. شرح شرح الهدایه. تحریر
ناشر	شرکت انتشارات علمی و فرهنگی مرکز پژوهشي ميراث مکتوب
مکان نشر	تهران - ایران
سال نشر	1375 هـ.ش
چاپ	1
موضوع	فلسفه اسلامی - متون قدیمی تا قرن 14 نثر فارسی - قرن 13ق.
زبان	فارسی
کد کنگره	‏BBR‎‏ ‎‏1099‎‏ ‎‏/‎‏ح‎‏5‎‏م‎‏4

معرفى اجمالى

مرآت الأكوان (تحرير شرح هدايه ملاصدرا شيرازى)، كتابى است در حكمت نظرى، اثر احمد بن محمد حسينى اردكانى. اين كتاب، مشتمل بر بخش طبيعى و بخش الهى به زبان فارسى است كه به تقاضاى شاهزاده محمدولى ميرزا، فرزند فتحعلى شاه قاجار، حاكم يزد تأليف شده است؛ همانند شرحى كه ملاصدرا شيرازى بر كتاب هدايه اثيريّه نوشته است. هدف اردكانى آن است كه كتاب را در دو فن طبيعى و الهى بنگارد، چنان‌كه هدايه در فن طبيعى و فن الهى است.

اصل كتاب به نام «هداية الحكمة» يا «هدايه اثيريه»، تألیف اثيرالدين مفضل بن عمر ابهرى، متوفاى (661 يا 663ق) است. صدرالمتالهين شيرازى، شرحى بر اين كتاب نوشته است كه از معروفت‌ترين شروح اين كتاب محسوب مى‌شود و در واقع شرح ايشان، شرحى است كه به روش فلسفه مشاء نوشته شده است.

ازاين‌روى، احمد بن محمد حسينى اردكانى، تحريرى بر اين شرح ملاصدرا نوشته است.

ساختار

در پيشگفتار كتاب، به شرح حال و آثار سيد احمد اردكانى و ملاصدرا پرداخته شده است، همچنين در ذيل عناوينى به معرفت، عقيده و حكمت عملى از نظر ملاصدراى شيرازى پرداخته شده و در عنوانى ديگر به پيوند ملاصدرا و ميرداماد اشاره شده و در عنوانى ديگر، دستورالعمل اخلاقى ملاصدرا ذكر گرديده است. در ادامه به معرفى كتاب «مرآت الأكوان» اشاره شده است.

بخش بعدى كتاب، شامل يك خطبه، يك مقدمه و دو فن در طبيعيات و الهيات مى‌باشد.

فن اول، شامل يك سرآغاز و سه قسمت در بيان احوال مشتركه عامه، احوال مختصه به فلكيات و در باره عنصريات؛ يعنى عناصر و آنچه از آنها حادث مى‌شود، است.

فن دوم، شامل دو مقاله در معرفت حق واجب بسيط و در ذكر صفات واجب تعالى است.

روش مؤلف در طرح مباحث كتاب، به اين صورت است كه در آغاز، اصل مسئله را با قلمى شيوا و بيانى رسا عنوان مى‌كند، آنگاه اقوال صاحب‌نظران نامى را از كتاب‌هاى متعدد پيرامون مسئله مورد نظر بيان مى‌كند و در ادامه سخن، به نقل و بررسى ادله و براهين پرداخته و برخى از آنها را مورد مناقشه قرار داده و برخى را مى‌پذيرد.

مصحح محترم اين كتاب، آقاى عبدالله نورانى به‌منظور تكميل مباحث كتاب، برگزيده‌اى از ترجمه الهيات مبدأ و معاد را كه به قلم مؤلف نوشته شده، در خاتمه آن آورده است.

گزارش محتوا

نويسنده كتاب، پايه و اساس كتاب خويش را بر يك مقدمه و خاتمه و دو فن طرح‌ريزى نموده است. ايشان در مقدمه، به تعريف حكمت و تقسيمات آن پرداخته و معتقد است كه هيچ‌يك از علوم بر ديگرى برترى ندارد، بلكه هريك به وجهى از ديگرى اشرف است و حكيم را كسى مى‌داند كه علم را با عمل جمع نموده باشد.

در خاتمه، پيرامون خواص انسان و اوصاف نفس انسانى و مجامع اخلاقى و نيز در باره منازل انسان بر حسب قواى نفسانى و بيان چگونگى ارتقاى مدركات از منازل ادنى به منزل اعلى، بحث و گفتگو نموده است.

فن اول، به طبيعيات اختصاص دارد و مباحث آن در سه قسم تنظيم شده است و هر قسمتى داراى چندين مقاله بوده و هر مقاله خود مشتمل بر چندين فصل جداگانه است. فن دوم، به بحث از الهيات اختصاص دارد. اين فن، شامل دو مقاله بوده و هر مقاله داراى چندين فصل على‌حده است؛ به‌عنوان نمونه، مؤلف، در بحث حركت جوهرى، در ابتدا مفهوم و معناى اين اصطلاح را توضيح داده و آنگاه به‌طور اجمال به بيان ديدگاه‌هاى مختلف فلاسفه در اين زمينه اشاره مى‌كند و سپس خلاصه‌اى از دليل ابن سينا را بر امتناع ذكر مى‌كند و بعدا پاسخى را كه جناب ملاصدرا از استدلال ابن سينا داده، مى‌آورد و در پايان، حاصل و نتيجه اين بحث را يادآور مى‌شود.

يا در بحث «حدوث نفس»، در آغاز، اقوال پيرامون اين مسئله را عنوان مى‌كند و آنگاه احتجاجات قائلان به قدم نفس را متعرض شده و از آنها پاسخ مى‌دهد و در ادامه بحث ادله قائلان به حدوث نفس را يكى پس از ديگرى طرح مى‌كند و اشكالاتى كه بر آنها گرفته شده و پاسخ‌هايى كه از اين اشكال داده شده را مى‌آورد و همچنين دليلى را كه ابوالبركات بر حدوث نفس به آن استدلال كرده، يادآور مى‌شود و آنگاه مى‌گويد: جناب صدرالمتالهين به دو وجه، اين دليل را ضعيف شمرده و خود ايشان در كتاب «مبدأ و معاد» همين دليل را به‌صورت ديگرى تقرير نموده است و در پايان مى‌افزايد: بر همين تقرير ملاصدرا دو ايراد وارد است، آنگاه ايرادهاى خود را متذكر مى‌شود.

هرگاه آدمى با ديده انصاف در اين كتاب نظر كند، بى‌ترديد به آشنايى و تسلط كامل مؤلف به ديدگاه‌ها و آراء و افكار فلاسفه بزرگ اذعان خواهد كرد و از آنجايى كه ملاصدرا در «شرح هدايه»، غالبا به ديدگاه‌هاى خود متعرض نشده، جناب مؤلف نكته‌نظرهاى ايشان را از آثار ديگر ايشان در اين كتاب آورده است و اين امر بر ارزش و اهميت كتاب افزوده است .

وضعيت كتاب

فهرست مطالب كتاب، درابتداى آن و فهرست‌هاى آيات قرآنى، احاديث شريفه، اعلام، كتب و منابع مقدمه و متن در انتهاى كتاب قيد شده است.

پاورقى‌هاى كتاب، مربوط به ذكر اسانيد و توضيح برخى اصطلاحات و واژگان كتاب مى‌باشد.

منابع مقاله

متن و مقدمه كتاب.

مجله آيينه ميراث، پاييز 1377، شماره 2، نقد و معرفى كتاب مرآت الأكوان، نوشته سيد مرتضى سيفى.