یادداشتهای استاد مطهری

یادداشت‌هاى استاد مطهرى، اثر مرتضى مطهرى(متوفی 1358ش)، مجموعه‌اى است مشتمل بر کلیه یادداشت‌هاى آن متفکر شهید که به مرور ایام، نگاشته‌اند. این اثر توسط انتشارات صدرا براى اولین بار در سال 1378ش، به زیور طبع آراسته شده است.

یادداشتهای استاد مطهری
پدیدآوران	مطهری، مرتضی (نویسنده)
ناشر	صدرا
مکان نشر	تهران - ایران
سال نشر	1378 ش یا 1420 ق
چاپ	1
شابک	‎978-964-5600-61-8
موضوع	اسلام - مجموعه‌ها فلسفه اسلامی - مقاله‌ها وخطابه‌ها مطهری، مرتضی، ۱۲۹۹ - ۱۳۵۸ - یادداشت‏ها
زبان	فارسی
تعداد جلد	15
کد کنگره	‏BP‎‏ ‎‏4‎‏/‎‏6‎‏ ‎‏/‎‏م‎‏6‎‏ی‎‏2
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

ساختار

مجموع یادداشت‌ها در پانزده جلد، تنظیم شده و در ابتداى تمام آن‌ها (به‌جز جلد دهم)، مقدمه‌اى از ناشر در اشاره به اهم موضوعات هر جلد، آغازگر مباحث مى‌باشد.

یادداشت‌هاى گردآمده در این اثر، در سه بخش کلى مرتب شده‌اند:

1. یادداشت‌هایى که در دفترچه‌هایى با شماره مسلسل نوشته شده‌اند که بیشتر مربوط به ایام طلبگى و دوران جوانى استاد شهید است؛
2. یادداشت‌هایى که موضوعات آن‌ها به ترتیب حروف الفبا مرتب شده‌اند و هر موضوعى در حرف مربوط قرار گرفته است؛
3. یادداشت‌هایى که چون موضوع آن‌ها دامنه‌دار بوده و حجم بیشترى را اشغال مى‌کرده است، به‌طور مجزا و خارج از ترتیب الفبا نگهدارى مى‌شده‌اند.

این یادداشت‌ها به سه مناسبت تحریر شده‌اند:

اول، استاد شهید در حین مطالعه کتب، مطالب جالب توجه - و احیانا با اظهار نظر خود - را در محل خود، از نظر ترتیب الفبایى یادداشت کرده‌اند و در واقع، یک حافظه کتبى براى خود ساخته‌اند که در صورت نیاز، به‌آسانى مطلب مورد نظر را پیدا کنند؛

مناسبت دوم، سخنرانى‌هاى استاد است که ایشان قبل از هر سخنرانى، مطالب آن را به‌صورت نسبتا مشروح یادداشت مى‌کرده‌اند؛

مناسبت سوم، موضوعات جالب توجه و مورد نیازى بوده است که به ذهن استاد خطور مى‌کرده و قلم‌فرسایى در آن زمینه را لازم مى‌دیده‌اند.

در این کتاب، برخى از ارجاعات استاد که مطابق شماره صفحات دست‌نویس و گاه ناظر به یادداشت‌هاى حروف بعدى از حروف الفبا بود و امکان قرار دادن شماره صفحه نسخه چاپ‌شده به‌جاى آن وجود نداشت و در نتیجه مفید فایده‌اى نبود، حذف گردیده است.

گزارش محتوا

جلد اول دربردارنده یادداشت‌هاى مربوط به حرف «الف» مى‌باشد که برخى از موضوعات آن، عبارت است از: اختلاف در قرآن، اخلاص، اخوان المسلمین، ادبیات، اراده اخلاقى، ارزش‌ها، آزادى عقیده، آگاهى، آمریکا، آینده انسان، الهامات و....

جلد دوم، شامل یادداشت‌هاى استاد در بخش حروف الفبایى «ب»، «پ»، «ت» و «ج» و همچون جلد اول، مشتمل بر مطالب گوناگونى است که از نظر اختصار و طولانى بودن، مختلفند؛ به‌طورى‌که گاه در حد فیش‌بردارى است و اجمالا به مطلبى اشاره شده است و گاه به‌صورت یک مقاله است.

برخى از موضوعات مطرح‌شده در این جلد، عبارتند از: بانک، بت‌پرستى، بخت و شانس، برنارد شاو و اسلام، بلایا و شداید و سختى‌ها، بن‌بلا، بودیزم، پوچى در نسل جدید ایران، پیرى و جوانى، پیغمبران و فیلسوفان، تاریخ فقه و فقها، تبلیغ، تجمل، تحریفات، تحولات اجتماعى، ترس و دلهره، تربیت نااهلان، تزکیه نفس، جاذبه و دافعه على(ع)، جامعه و تاریخ، جاه و مقام از نظر اسلام و...

جلد سوم، شامل یادداشت‌هاى نویسنده تحت حروف الفبایى «ح» و «خ» است. در این جلد، مانند سایر مجلدات، از موضوعات مهم و مورد نیاز جامعه بحث شده است که مى‌تواند مورد استفاده محققین قرار گیرد و مانند سایر آثار نویسنده، براى همگان سودمند است. اهم این موضوعات عبارتند از: حافظشناسى، حرکت‌ها و جنبش‌هاى جدید دینى، حقوق و حدود، حکومت اسلامى، خطابه و منبر، خوارج، خیر و شر و....

جلد چهارم، شامل یادداشت‌هاى الفبایى تحت حروف «د»، «ذ» و «ر» است و همچون مجلدات قبلى، از موضوعات مختلفى بحث مى‌کند که برخى از اهم آن‌ها، عبارتند از: دعا، دنیا از نظر اسلام، آینده دین، ذکر خدا، ربا، روابط بین‌الملل اسلامى، مسئله روح، روحانیت شیعه، رهبرى و مدیریت اسلامى و....

بخشى از مطالب مربوط به موضوع «ربا» که تقریرات درس استاد در مدرسه مروى تهران بوده و به ملاحظه ایشان نیز رسیده بوده است، قبلا در کتاب «مسئله ربا» به چاپ رسیده است.

جلد پنجم، به حروف «ز» و «س» اختصاص یافته است. برخى از موضوعات این جلد از این قرار است: مقتضیات زمان، زن در اسلام، حقوق زن، فلسفه زهد، سؤال در مسائل و موضوعات دینى، سخن و قلم، عوامل سعادت بشر، اخلاق و آداب سفر و سیاست. آنچه در این جلد قابل تأمل مى‌باشد، آن است که حدود 340 صفحه از 500 صفحه این کتاب به بحث حقوق زن و یادداشت‌هایى پیرامون مسائل زنان پرداخته است.

شهید مطهرى زمانى به بحث درباره حقوق زنان پرداخت که کسى به رفع مسائل پیش آمده از طرف فرهنگ غرب و یا تعصب و جمودیت فکرى، به‌طور جدى به آن نمى‌پرداخت. عده‌اى به نام تمدن، حقوق وضع‌شده موجود براى مردان را، به زنان هم تسرى مى‌دادند، گویى که زنان تنها سقف آرزوهایشان، شبه مردان شدن است و عده‌اى هم عقیده داشتند، حداقل آزادى براى زنان، بهترین وضع و خدمت به اوست! نویسنده در این جلد با استفاده از متون اسلامى و زبانى روان، پویا و خلاق، به رفع مسائل پیش آمده، برآمده است.

براى آشنایى با موضوع یادداشت‌هاى این جلد، مى‌توان اشاره کرد به موضوعاتى از قبیل: زنان آمریکایى، ولایت پدر، حقوق زن در اسلام، انواع ازدواج‌ها، اخلاق جنسى، تاریخ زن و حقوق او در دنیاى قدیم، حقوق زن در اروپا، فلسفه مهر، نفقه، زن در قرآن، زن در نهج‌البلاغه، زن و سیاست، زن و قضاوت، زن و شهادت، تعدد زوجات و شروط و قیود آن و علل آن، طلاق و اقسام آن و مسائل مربوط به آن.

جلد ششم، شامل حروف «ش» تا «گ» بوده و اهم موضوعات مطرح‌شده در آن، عبارتند از: شجاعت، شخصیت، شرق و غرب، شرک، شعایر اسلامى، شعر و شاعرى و روحیه خیالى، شفاعت، شکایت از روزگار، شک و یقین، شهید و شهادت، صبر، عاطفه اجتماعى، عبادت و دعا، عدالت، عقل و عشق، علم و ایمان، فرهنگ و تمدن، کرامت نفس و....

جلد هفتم نیز شامل مطالب مربوط به حرف «ل»، «م»، «ن»، «و»، «ه» و «ى» مى‌باشد. اهم موضوعات مطرح‌شده در این مجلد، عبارتند از: لذات معنوى، مال و ثروت، مسئولیت‌هاى اجتماعى، شرایط مصلح، معاد، معجزه، مکتب و ایدئولوژى، نفاق و منافق، نفاق در عصر جدید، فلسفه نماز، وحدت اسلامى، ولایت، هجرت و جهاد.

جلد هشتم و چند جلد بعد از آن، اختصاص به یادداشت‌هاى موضوعى استاد دارد. یادداشت‌هاى الفبایى که در جلدهاى گذشته مطرح شده بود، غالباً اختصاص به یادداشت‌هاى کوتاه داشته، ولى یادداشت‌هاى موضوعى غالباً مربوط به عناوینى است که نیاز به بحث بیشتر داشته و خود یک موضوع مستقل قابل تحقیق بوده است.

این جلد، از چهار بخش زیر تشکیل شده است:

مشخصات اسلام: از جمله مشخصاتى که براى آن ذکر شده، عبارت است از:

1. ارزش فرد و رابطه مستقیم هر فرد با خدا، آزادى از غیر خدا؛
2. اصالت عقل به‌عنوان یک معیار در مسائل دینى؛
3. تقدس اخلاقى حرفه و شغل، عبادت بودن کار، مبارزه با ترک دنیاى به مفهوم رهبانیت؛
4. سخت‌کوشى و جهاد و عمل؛
5. احترام به حقوق و لزوم جهاد در طریق احقاق حقوق؛
6. آزادى، دموکراسى، مساوات، عدالت.

توحید: این بخش، به سبب طبیعت خود که اکثر مسائل آن عقلى و فلسفى است، على‌رغم بیان شیوا و روان استاد، خصوصا در بخش قضا و قدر، از غموض طبیعى خود برخوردار است و شاید به‌طور کلى یادداشت‌هاى موضوعى نسبت به یادداشت‌هاى الفبایى، به‌حسب طبیعت خود از عمق و انسجام بیشترى برخوردار باشد و البته همچنان حالت یادداشت بودن خود و نه مقاله یا کتاب را حفظ کرده است.

قرآن: در این بخش، به این نکته پرداخته شده است که ضرورت شناخت قرآن به‌عنوان یک کتاب راهنمایى از طرف معتقدان و پیروان و ضرورت آن به‌عنوان یک کتاب مؤثر در سرنوشت میلیون‌ها افراد بشر و بلکه مؤثر در تغییر مسیر تاریخ بشریت از طرف یک جامعه‌شناس و یک متخصص دین‌شناسى، امرى مسلم است.

نبوت: از جمله موضوعات مطرح‌شده در این بخش، عبارت است از: هدف نبوت، نبوت عامه یا اصل هدایت و الهام الهى، عصمت انبیا، نبوت عامه، ختم نبوت و جبر تاریخ.

جلد نهم، دومین جلد از بخش موضوعى مى‌باشد که شامل چند عنوان کلى است که عبارتند از: سیره نبوى، امامت، امام على(ع)، حضرت فاطمه(س)، امام حسن(ع)، امام سجاد(ع)، امام صادق(ع)، امام موسى کاظم(ع)، امام رضا(ع) و مهدى موعود(ع).

مسائل مربوط به جمهورى اسلامى، اسلام و انقلاب، ایران و اسلام، عظمت و انحطاط مسلمین، اسلام و مقتضیات زمان، اجتهاد، امر به معروف و نهى از منکر، بردگى، تکامل و جامعه و تاریخ، موضوعاتى است که در جلد دهم، مطرح شده است.

جلد یازدهم نیز از موضوعات متنوعى برخوردار است که استاد شهید در آن‌ها با بیانى روان و شیوا و محتوایى غنى قلم‌فرسایى کرده‌اند. اهمّ این موضوعات عبارتند از: انقلاب حقیقى (توبه)، فطرت، فلسفه اخلاق، عرفان، عشق، زن. در این جلد نیز مانند مجلدات قبلى نکات بدیع و جالب توجه فراوان است که حاکى از ذهن حادّ و نکته‌پرداز آن متفکر شهید است.

اهم موضوعات مورد بحث در جلد دوازدهم نیز عبارتند از: فلسفه، کلام، ماتریالیسم تاریخى، پراکسیس، دیالکتیک، تضاد، روح و روان، ربا و بانک، نماز. یادداشت‌هاى کوتاه متنوع نیز در بخش «متفرقه» قرار گرفت.

یکى از نکات مورد توجه در این یادداشت‌ها، برخورد استاد با بعضى روایات مى‌باشد که به نظر ایشان درست نمى‌آمده است. پرسش و پاسخ‌هاى استاد درباره روایت و یا مسئله‌اى و طرح اشکال‌هاى منطقى و استفاده از عقل تربیت‌شده دینى در برخورد با متون، درس بزرگى است که مى‌توان از استاد فراگرفت.

جلد سیزدهم یادداشت‌هاى استاد مطهرى همان جلد اول از بخش «دفاتر یادداشت» است که حاوى سه دفتر یادداشت به شماره‌هاى 35، 86 و 11 است.

«دفاتر یادداشت»، شامل مطالب دفاتر مسلسلى است که آن متفکر شهید از سال 1312ش؛ یعنى از سن تقریبا چهارده سالگى و آغاز دوره طلبگى خود در مشهد تا سال 1339 نگاشته‌اند. بنابراین، این بخش از یادداشت‌ها در دوره طلبگى آن شهید بزرگوار در مشهد و قم و نیز هشت سال اول اقامت ایشان در تهران به رشته تحریر درآمده است.

مطالب این دفاتر، بسیار متنوع و شامل مسائل تربیتى، اخلاقى، اجتماعى، اعتقادى، فلسفى، فرهنگ عمومى و غیره بوده و اغلب، یادداشت‌هاى مقاله‌مانند و کمتر یادداشت‌هاى کوتاه است.

مطالب نغز در این یادداشت‌ها فراوان یافت مى‌شود. همچنین بسیارى از آنها چون در دوره جوانى آن استاد فرزانه نگارش یافته، از حکمتى توأم با صراحت و به‌دور از مجامله و پرده‌پوشى برخوردار است.

جلد چهاردهم و پانزدهم یادداشت‌های استاد مطهرى که همان جلد دوم و سوم از بخش «دفاتر یادداشت» است، شامل مطالب متنوع و عمیق و بدیع فراوان است. همان‌طور که آن فرزانه شهید درباره مطالب دفاتر یادداشت خود در ابتداى فهرست این دفاتر فرموده است «اکثر حکم جُنگ را دارد، بعضی‌ها افکار منطقى یا فلسفى یا اصولى یا فقهى است، بعضی‌ها افکار اجتماعى است».

مجلد چهاردهم شامل مطالب دفاتر شماره 83، 87، 88، 89، 90 و 33 است که تاریخ نگارش آن به سال‌های 1334 تا 1338 شمسى بازمی‌گردد. برخى از مهم‌ترین موضوعات این مجلد عبارتند از: تاریخ اسلام، ائمه اطهار علیهم‌السلام، اسلام و جاهلیت، زن در جهان اسلام، عقل و فکر، نقش انبیاء در تاریخ و یادداشت‌های روان‌شناسی.

مجلد پانزدهم، شامل دفاتر یادداشت شماره 9، 12، 30، 31، 40، 42، 43، 76، 82، 91، 92 و 93 است که درباره هریک از آن‌ها- به‌جز دفتر 92- توضیحى به خط استاد شهید در ابتداى آن آمده است. تاریخ نگارش این دفاتر متفاوت است و به سال‌های 1327 تا 1339 هجرى شمسى بازمی‌گردد.

مجلدات 13 تا 15 این مجموعه که شامل مطالب دفاتر یادداشت آن شهید است همچون سایر مجلدات آن و بلکه بیشتر موردتوجه محققان و اندیشمندان و علاقه‌مندان آثار آن اسلام‌شناس عظیم‌الشأن قرار گرفت.

در مجموع، یادداشت‌هاى استاد مطهرى، یک سرمایه بزرگ علمى و معنوى محسوب مى‌شود که مخصوصاً براى اهل تحقیق، مغتنم است. نکات بدیع و ابتکارى در این یادداشت‌ها فراوان دیده مى‌شود و در واقع، گذشته از آثار قلمى و زبانى آن متفکر شهید، باب جدیدى است که به روى معارف غنى اسلامى گشوده شده است و هر کس به فراخور استعداد و قابلیت خود مى‌تواند از آن بهره بگیرد.

وضعیت کتاب

فهرست مطالب هر جلد در ابتدا و فهرست «آیات»، «روایات»، «اشعار عربى»، «اشعار فارسى»، «اسامى اشخاص» و «اسامى کتب، نشریات و مقالات»، در انتهاى همان جلد آمده است.

در پاورقى‌ها علاوه بر ذکر منابع، بعضا توضیحات جامع و مفصلى پیرامون برخى از کلمات و عبارات داده شده است.

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب.