گنجینه دانشمندان
گنجینه دانشمندان اثر محمد شریف رازی (۱۳۰۱-۱۳۷۹ش)، کتابی است در شرح حال دانشمندان شیعه که علاوه بر آن، تاریخ برخی شهرها، کتابخانه‌ها، مدارس علمیه ایران و زندگانی حضرت معصومه(س) را نیز دربر دارد.
| گنجینه دانشمندان | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | شریف رازی، محمد (نویسنده) |
| ناشر | کتابفروشي اسلاميه |
| مکان نشر | ايران - تهران |
| سال نشر | 1370-1352ش. |
| چاپ | چاپ اول |
| موضوع | شيعه - سرگذشت‌نامه
مجتهدان و علما - ايران - سرگذشت‌نامه حوزههاي علميه مسجدها |
| زبان | فارسی |
| تعداد جلد | 9 |
| کد کنگره | /ش4گ9 1370 / 55/2 BP |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
انگیزه نگارش
نویسنده در مقدمه کتاب، از اثر دیگر خود به نام «آثار الحجة» یا «دایرةالمعارف حوزه علمیه قم» (در تاریخ حوزه علمیه قم در دو جلد) نام برده و می‌گوید آن کتاب مدرک بسیاری از کتب رجال، تراجم و مصنفات عصر حاضر مانند «الذریعة» و «نقباء البشر» است و چون نسخه آن کمیاب شد و چاپ جدید آن موانع و محذوراتی داشت کتاب حاضر را تألیف نمود[۱].
ساختار
کتاب با مقدمه مؤلف آغاز و مطالب در یک دیباچه، دو مقدمه، شش بخش و یک خاتمه، در نه جلد، تنظیم شده است.
نویسنده در دیباچه از تنظیم مطالب در سه مقدمه سخن گفته ولی هنگام چینش مطالب دو مقدمه مطرح کرده است و خاتمه، حدود نیمی از حجم کتاب را در بردارد.
بخش عمده کتاب در دوره پهلوی در ایران نگاشته شد و از آنجا که نویسنده در آن از امام خمینی(ره) و دیگران نام برده بود، انتشار آن حساسیت ساواک را در پی داشت و منجر به حذف نام امام خمینی(ره) و شرح حال امام موسی صدر از آن گردید. نویسنده پس از انقلاب اسلامی ایران دو جلد به آن افزود و در این دو جلد، به شرح حال امام خمینی(ره) و علمای دیگر پرداخت. نویسنده در نگارش کتاب، به هیچ منبعی اشاره نکرده است.
گزارش محتوا
در دیباچه، به موضوع کتاب و نحوه چینش مطالب، اشاره شده است[۲].
در مقدمه نخست به تاریخ اجمالی قم[۳] و مرکزیت آن برای تشیع[۴]، زندگانی حضرت معصومه(س)، ورود ایشان به قم و فضیلت آن‌حضرت[۵]، مدارس علمیه قم مانند: فیضیه[۶]، دارالشفاء[۷]، حجتیه[۸]، رضویه یا مأموریه[۹]، و محدثین، رجال و دانشمندان قم که از بدو مدنیت تا آمدن آیت‌الله حائری را شامل شده و بیش از ۱۲۰ تن می‌باشند و دانشمندانی که قبل از تأسیس حوزه علمیه قم تا عصر معصومین(ع) در این شهر بوده‌اند، پرداخته شده است[۱۰].
در مقدمه دوم، علوم رایج در حوزه‌های علمیه[۱۱]، مانند علم صرف[۱۲]، نحو[۱۳]، منطق[۱۴]، معانی بیان و بدیع[۱۵]، اصول[۱۶]، فقه [۱۷]، کلام و اصول عقاید[۱۸]، تفسیر[۱۹]، درایه و رجال[۲۰]، اخلاق[۲۱] و حتی علم هیئت، نجوم و ریاضی[۲۲] و کتابخانه‌ها و قرائت‌خانه‌های حوزه‌های علمیه مانند: کتابخانه مدرسه فیضیه[۲۳]، مسجد اعظم[۲۴]، مدرسه حجتیه[۲۵]، آستانه مقدسه[۲۶]، آیت‌الله مرعشی نجفی[۲۷] و کتابخانه دارالتبلیغ اسلامی قم[۲۸] را معرفی می‌کند.
بخش‌های کتاب
بخش اول، در شرح حال شیخ عبدالکریم حائری، شاگردانش و تأسیس حوزه علمیه قم می‌باشد[۲۹].
بخش دوم، تاریخ حوزه علمیه از درگذشت شیخ عبدالکریم حائری تا ورود آیت‌الله بروجردی و شرح حال سید محمد حجت، سید محمد تقی خوانساری و سید صدرالدین صدر را در خود جای داده است[۳۰].
بخش سوم، از ریاست آیت‌الله بروجردی تا درگذشت ایشان را دربردارد[۳۱].
بخش چهارم، از درگذشت آیت‌الله بروجردی تا زمان نگارش کتاب و ترجمه برخی از علماء مانند سید کاظم شریعتمداری و سید محمدرضا گلپایگانی و مرعشی نجفی و فهرست تألیفات و آثار علمی چاپی و خطی حوزه علمیه قم و مؤسسات دینی وابسته به آن را شامل شده است[۳۲].
بخش پنجم به معرفی خطیبان حوزه علمیه که در قم، تهران و شهرهای دیگر ایران به تبلیغ، خطابه و وعظ مشغول بوده‌اند، اختصاص یافته است[۳۳].
بخش ششم، فهرستی است از آثار علمی و تألیفات چاپی و خطی حوزه و خاتمه، شرح حال علماء و دانشمندانی که از حوزه علمیه قم برخاسته‌اند و در شهرهای ایران فعالیت دینی می‌کردند را به ترتیب حروف الفبا، از آبادان تا یزد را شامل شده است[۳۴].
مجلدات
- اول: بیوگرافی و ترجمه محدثان از عصر امام صادق(ع) تا آیت‌الله بروجردی؛
- دوم: بیوگرافی مراجع تقلید، مدرسان حوزه علمیه و خطبای مشهور معاصر با نویسنده؛
- سوم: دانشمندان و روحانیون شهرهای ایران به ترتیب الفبا از آبادان تا تویسرکان؛
- چهارم: تاریخ تهران و علمای آن؛
- پنجم: عالمان شهرها از حرف چ (چالوس) تا حرف ش(شیروان)؛
- ششم:عالمان شهرها از حرف ص(صحنه) تا حرف گ(گنبد کاووس)؛
- هفتم: تاریخ رهبران دینی شهرها از حرف لام(لار) تا حرف ی (یزد)؛
- هشتم؛ معرفی دانشمندانی است که شرح حالشان در مجلدات قبل از قلم افتاده یا به طور مختصر معرفی شده‌اند. شریف رازی در این جلد به زندگانی برخی پیامبران و امامان شیعه اشاره کرده است. وظایف شیعیان در دروان غیبت،، قیام جهانی حضرت مهدی(عج) و شرایط و صفات رئیس جمهوری، از دیگر مطالب جلد هشتم کتاب است.
- نهم: علمایی که در جلدهای قبلی کتاب، در طول حدود بیست سال پس از تکمیل جلدهای قبلی (1370ش) نگاشته نشده بودند یا آن علماء و اولادشان، زندگی‌نامه خود را به نویسنده نداده بودند.
ویژگی‌های کتاب
- برای معرفی شخصیت‌ها، کتابخانه‌ها، مدارس علمیه و حرم حضرت معصومه(ع) از تصاویر استفاده شده است[۳۵].
- هر بخش از کتاب، بر اساس حروف الفبا تنظیم شده است. در بخش خاتمه که به معرفی عالمان شهرهای ایران پرداخته شده، ابتدا شهرها بر اساس حروف الفبا و سپس عالمان آن شهر، الفبایی معرفی شده‌اند[۳۶].
- در بخش معرفی عالمان شهرها، ابتدا اطلاعات مختصری از آن شهر ارائه شده است و پس از آن مساجد، بقعه‌ها، مدارس علمیه و مزارات شیعه نام برده شده و سپس دانشمندان آنجا معرفی گردیده است[۳۷]. نویسنده در شرح حال دانشمندان شهرها، به مسافرت‌های خود به آنجا[۳۸] و خاطرات خود از عالمان آن دیار[۳۹] نیز اشاره کرده است.
- نویسنده در نگارش احوال اندیشمندان و دیگر مطالب کتاب، به منبع و مأخذی اشاره نکرده است و در آن ارجاع هم نداده است.
مراحل نگارش
نگارش کتاب از سال ۱۳۹۱ق آغاز شد و در سال ۱۳۹۵ق، تألیف ۷ جلد آن به پایان رسید و منتشر شد. انتشار این کتاب، حساسیت ساواک را در پی داشت. آنچه سبب این حساسیت شد، تعابیر نویسنده نسبت به امام خمینی(ره) بود. مؤلف در کتاب با نام‌های مستعار از امام خمینی(ره) و شخصیت‌های دیگری که زندان و تبعید بوده‌اند، نام برده است[۴۰]. وی در ابتدای جلد هشتم، از نحوه برخورد ساواک با خود و سخت‌گیری‌های آنها در چاپ کتاب سخن گفته است. وی در این مقدمه به خسارت‌های مادی و معنوی که در این زمینه متحمل شده است اشاره کرده و از حذف نام امام خمینی(ره) و شرح حال امام موسی صدر توسط آنان سخن گفته است. او همچنین در مقدمه این جلد، رضاخان و محمدرضا پهلوی را به حاکمان بنی امیه و بنی عباس تشبیه کرده است و بسیاری از کارهای آنها مانند: شهادت روحانیان شیعه و واقعه کشف حجاب را یادآور شده و علت تأخیر در چاپ و نشر جلد هشتم را حاکم نبودن فضای آزاد در نوشتن و گفتن حقائق ذکر کرده است[۴۱].
در مقدمه جلد نهم نیز بیان می‌دارد بعد از گذشت بیش از بیست سال از تکمیل کتاب گنجینه دانشمندان، زندگی‌نامه برخی علماء را که تکمیل‌کننده جلدهای سابق است، در این جلد اضافه می‌کند[۴۲].
نویسنده در سرآغاز کتاب «کرامات الصالحین» خود، به این اثر و استفاده از آن در نگارش «کرامات الصالحین» اشاره کرده و از این مطلب، این نکته به دست می‌آید که این کتاب را پیش از «کرامات صالحین» نگاشته است[۴۳].
وضعیت کتاب
هفت جلد از این مجموعه پیش از انقلاب اسلامی چاپ شد و جلد هشتم آن با نام «مستدرک گنجینه دانشمندان و کتاب انقلاب و شهادت پس از انقلاب، در اوایل انقلاب به چاپ رسید[۴۴]. در سال ۱۳۷۰ش نیز جلد نهم به نام جلد دوم مستدرک گنجینه نوشته و به چاپ رسید[۴۵].
فهرست مطالب هر جلد، در انتهای همان جلد آمده و در پاورقی‌ها، به ذکر منابع[۴۶] و توضیح مختصر برخی از مطالب متن، پرداخته شده است[۴۷].
پانویس
- ↑ مقدمه، ج1، ص4
- ↑ دیباچه، ج1، ص2- 5
- ↑ متن کتاب، همان، ص6
- ↑ همان، ص8
- ↑ همان، ص12
- ↑ همان، ص40
- ↑ همان، ص43
- ↑ همان
- ↑ همان، ص49
- ↑ همان، ص63- 153
- ↑ همان، ص154
- ↑ همان، ص158
- ↑ همان، ص159
- ↑ همان، ص162
- ↑ همان
- ↑ همان، ص164
- ↑ همان، ص167
- ↑ همان، ص177
- ↑ همان، ص178
- ↑ همان، ص180
- ↑ همان، ص187
- ↑ همان، ص195
- ↑ همان، ص203
- ↑ همان، ص206
- ↑ همان، ص210
- ↑ همان
- ↑ همان، ص211
- ↑ همان، ص215
- ↑ همان، ص283- 304
- ↑ همان، ص305- 343
- ↑ همان، ص344- 352
- ↑ همان، ج2، ص3- 330
- ↑ همان، ص333- 447
- ↑ همان، جلد 3 به بعد
- ↑ ر.ک: همان، ج3- 344
- ↑ ر.ک: همان، ج7، ص35
- ↑ ر.ک: همان، ج3، ص274
- ↑ همان، ص231
- ↑ همان، ص246
- ↑ قاسم، تبریزی، ص1040
- ↑ مقدمه، ج8، ص5
- ↑ همان، ج9، ص9
- ↑ شریف رازی، محمد، ص3
- ↑ تبریزی، قاسم، ص1049
- ↑ مقدمه، ج9، ص10
- ↑ ر.ک: پاورقی، ج1، ص259
- ↑ ر.ک: همان، ص249
منابع مقاله
- مقدمه و متن کتاب.
- شریف رازی، محمد، «کرامات صالحین»، قم، مؤسسه نشر و مطبوعات حاذق، 1374ش.
- تبریزی، قاسم، «اسنادی درباره کتاب گنجینه دانشمندان نوشته حجت‌الاسلام والمسلمین محمد شریف رازی به روایت اسناد ساواک»، پایگاه مجلات تخصصی نور، نشریه پیام بهارستان، پاییز 1390، دوره دوم، سال چهارم- شماره 13، ص 1046 تا 1068