پژوهشی تطبیقی در بطون قرآن
پژوهشی تطبیقی در بطون قرآن نوشته سید حیدر طباطبایی، کتابی است به زبان فارسی و با موضوع علوم قرآنی.
| پژوهشی تطبیقی در بطون قرآن | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | طباطبائی، سید حیدر (نویسنده) |
| ناشر | پژوهشهای تفسير و علوم قرآن |
| مکان نشر | ايران - قم |
| چاپ | 1 |
| شابک | 978-964-2534-46-3 |
| موضوع | تاويل
تفاسير - مطالعات تطبيقي قرآن - علوم قرآنی |
| زبان | فارسی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | BP 91/2 /ط2پ4 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
این کتاب، پایان‌نامه کارشناسی ارشد نویسنده بوده که در سال 1385 به‌عنوان پژوهش برتر قرآنی سال انتخاب شده است. نویسنده در این اثر به مفهوم‌شناسی بطن قرآن از منظر فریقین پرداخته است. در این راستا وی به جمع‌آوری و بررسی تطبیقی اقوال دانشمندان مفسر و محدث، از شیعه و اهل سنت، اقدام کرده است. او همچنین، از مباحثی چون امکان فهم بطون برای غیر پیامبر(ص) و اهل‌بیت(ع) و راه‌های استخراج بطون قرآن و معیارها و ضوابط تمییز بطون معتبر آیات از غیرشان و... بحث کرده و در پایان رساله، به بررسی سندی و دلالی نمونه‌های روایی بطون آیات در منابع شیعه، می‌پردازد.
ساختار
کتاب دارای، تقدیمیه، تقدیریه، سخن مرکز تحقیقات قرآن کریم المهدی، چکیده و محتوای مطالب در هفت فصل است. هر فصلی دارای زیرمجموعه‌هایی به‌صورت دسته‌بندی است. نویسنده در نگارش این اثر از 258 منبع از منابع فارسی و عربی شیعه و سنی استفاده کرده است که برخی از آن‌ها عبارتند از: مصباح الفقيه حاج‌آقا رضا همدانی، أجود التقريرات محمدحسین نائینی، مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل حسین نوری، تفسیر نمونه، نظرات في التصوف و الكرامات محمدجواد مغنیه، التفسير الأثری الجامع محمدهادی معرفت، مقالات فلسفی شهید مطهری، بحارالأنوار، مقباس الهداية في علم الدراية مامقانی، مجمع الزوائد و منبع الفوائد هیثمی، تاریخ یعقوبی، السنن الکبرای نسائی، حلية الأولياء و طبقات الأصفياء ابونعیم اصفهانی، لسان العرب ابن منظور و...[۱]
گزارش محتوا
نویسنده، خود، محتوای مطالب کتاب را این‌گونه گزارش می‌کند: در این کتاب که به مفهوم‌شناسی بطن قرآن از منظر فریقین اختصاص دارد، برای اولین بار به جمع‌آوری و بررسی تطبیقی اقوال تمام دانشمندان مفسر و محدث، از شیعه و اهل سنت، اقدام کرده؛ پس از بیان تحقیقی و تألیفی آراء روایی و غیر روایی در مورد اهمیت بعد باطنی قرآن کریم و فواید و آثار توجه به آن و راز بیان ظهری - بطنی این کتاب آسمانی و نیز بررسی پیشینه آن به تعاریف تفسیر و تأویل پرداخته و به علت ارتباط اساسی موضوع کتاب، کلیه تعاریف مطرح شده در تبیین ماهیت بطن در بیش از چهارده مورد بررسی شده است.
همچنان که به اثبات بطن قرآن پرداخته و آیات و روایاتی از فریقین با سندهای معتبر و غیر معتبر و دلالت‌های صریح و غیرصریح و نیز ادله عقلی مطرح شده توسط بعضی از دانشمندان در کنار فهرستی از نام تمام کسانی که به این مقوله و روایات و اقوال و جنبه‌های پیرامونی آن اشاره کرده و یا تقریر نموده‌اند را در جهت اثبات صحت وجود بعدی ماورای ظواهر آیات قرآن و در رد شبهه عدم صحت پرداختن به بطن قرآن به دلیل اشتراک آن با باطنیه، پرداخته شده است.
و در ضمن به بیان دیدگاه‌های دانشمندان صاحب‌نظر فریقین، از موافقین و مخالفین، با نگرش‌هایی متفاوت، به امور متفرع بر اثبات اصل بطن قرآن، همچون امکان فهم آن برای غیر پیامبر(ص) و اهل‌بیت(ع) و چند راه برای استخراج بطون قرآن و معیارها و ضوابط تمییز بطون معتبر آیات از غیرشان و میزان حجیت آن‌ها بر اساس روش‌های مختلف، اشاره شده است؛ همچنان که در پایان رساله نمونه‌های روایی بطون آیات در مصادر شیعه، سنداً و دلالتاً مورد بررسی قرار گرفته است.[۲]
مطالب کتاب به‌صورت خلاصه چنین میتوان بیان کرد:
- در ابتدا اهمیت پرداختن به باطن قرآن را در اینکه بطون عمیق و گسترده قرآن کریم از نشانه‌های اعجاز آن است و شناخت بطون آن در فهم هرچه بهتر ظواهر آیات مؤثر بوده است و همچنین ارتباط بعضی از شبهات و شکل‌گیری برخی از فرقه‌های انحرافی همچون خوارج و باطنیه با این مقوله روشن شد.
- پس‌ازآن امکان رفع تعارض روایات با یکدیگر و با آیات قرآن و جمع بین اقوال تفسیر و توجیه معانی ظاهری ناسازگار برخی از آیات و فهم بعضی از روایات موهم تحریف و همچنین روشن شدن حکمت نزول بعضی از آیات و امکان اخذ قواعد کلی قابل تطبیق بر اعصار جدید را به‌عنوان فواید و آثار توجه به باطن قرآن برشمرده شد.
- چرایی وجود چنین گویشی در فرهنگ قرآن را در تفاوت سطح درک مخاطبین پیام‌های آسمانی و لزوم بهره‌مندی تمام سطوح فکری از عموم مردم تا دانشمندان و متفکران، هر کس به فراخور حال خود، از دریای ژرف قرآن و نیز رجوع به مبین و مفسر حقیقی قرآن و پرهیز از شناخت و تفسیر خودسرانه قرآن کریم بیان شد.
- روشن شد که شروع التفات به این بعد قرآن با روایات پیامبر اکرم(ص) در این خصوص آغاز شد و امام علی(ع) و اهل‌بیتشان(ع) و صحابه حضرت، این حرکت را ادامه داده و قرن دوم و سوم شاهد انتشار بعضی از تفاسیر باطنی در بین جامعه اسلامی هستم. هم چنانکه در قرون بعدی ابوالقاسم قشیری و عرفای نامداری همچون سهل بن عبدالله تستری و ابوحامد غزالی و محی‌الدین بن عربی و رشیدالدین میبدی و سید حیدر آملی گونه‌هایی خاص از بطون قرآن در افکار تفسیری فریقین وارد نمودند.
- در فصل اول که بیشترین ارتباط را با موضوع رساله دارا بود، تعاریف متفاوت مذکور در کتب دانشمندان فریقین مورد تحلیل و بررسی قرار گرفت. بعضی از تعاریف، همچون تعریف بطن قرآن به «تأویل»، «فهم»، «علم الهی»، «مصادیق عام آیات» و... ریشه در روایات داشته، بعضی از صاحب‌نظران را تابع خود نموده است.
- عمده تحلیل‌های مطرح شده در مفهم شناسی بطن چنین است: تحلیل‌های جامع‌نگر، تحلیل بطن با توجه به بعضی از مصادیق آن نظیر تعریف به «معنای حروف مقطعه»، تحلیل‌های که از بعد عرفانی و معرفت‌شناختی به مقوله بطن قرآن نگریسته، دیدگاه‌هایی که بطن قرآن را از زاویه ارتباط آن با خداوند متعال یا ارتباط انسان با این بعد آیات، مورد توجه قرار داده است.
- جامع‌ترین و صحیح‌ترین نظریه در تحلیل مفهومی بطن را، تعریف آن به «مدالیل فراتر از معنای ظاهری» دانسته است.
- در فصل دوم به ادله اثبات بطن قرآن کریم پرداخته، به آیات و روایات و عقل و اتفاق دانشمندان فریقین استناد شد. قرآن هرچند صریحاً از این بعد خود نامی نبرده است، امام آیات دعوت‌کننده به تدبر و تفکر و نیز آیات دال بر اشتمال قرآن کریم بر تبیین و تفصیل هر چیزی و... را در دلالت بر ژرفای قرآن قاصر ندانسته است. در ادامه هفده روایت از مصادر شیعه و نه روایت از مصادر اهل سنت، با دلالت صریح، تفسیری باطنی از آیات ارائه داده است، آمده است.
- ادله عقلی که برای اثبات بعد باطنی قرآن مطرح شده، عبارتند از اینکه جاودانگی قرآن در گروه این بعد آن است؛ و تناسب کلام و متکلم، مقتضی لایتناهی بودن کلام ذات بیمنتهای الهی است...
- تأیید بعد باطنی قرآن توسط شخصیت‌های برجسته‌ای از فریقین همچون کلینی، شیخ مفید، شیخ صدوق، شیخ طوسی، طبرسی، ابن جریر طبری، ابوحامد غزالی، زمخشری، سیوطی، آلوسی و...
- اهل‌بیت پیامبر(ص) نقش مهمی در هدایت افکار جامعه اسلامی به‌سوی باطن قرآن داشته‌اند.
- در برخورد با روایات باطنی اهل‌بیت(ع) توجه به رهیافت اخبار جعلی در میان مجموعه روایات خصوصاً در بعد باطنی آیات و تفسیر قرآن ضروری است و بدون آن استخراج دیدگاه اهل‌بیت(ع) در مقوله بطن قرآن، مشکل مینماید.
- برخی از دانشمندان همچون سید حیدر آملی، ملاصدرا، امام خمینی(ره)، غزالی، ابن عربی و آلوسی، سیر و سلوک و کشف و شهود را به‌عنوان راهکار وصول به حقیقت بطون قرآن، معرفی نموده‌اند.
- بر اساس دیدگاه اسماعیلیه (باطنیه) که ظواهر قرآن را انکار کرده و همه‌چیز را در بطون آیات جستجو می‌کند، اشکالاتی همچون از بین رفتن اعتماد به الفاظ قرآن و زایل شدن منافع کلام الهی وارد می‌شود.
- روایاتی که امکان شناخت بطون قرآن را در معصومین منحصر می‌کنند را میتوان ناظر به آن بطون دانست که بسیار ژرف و فراتر از توان درک متدبران و متأملان بوده، عبارت و اشارات قرآنی را که در روایت امیر مؤمنان(ع) در اختیار خواص (دانشمندان) و اولیای الهی معرفی گردیده را شامل نمیگردد.
- عدم توان استقصا و استیفای بطون آیات قرآن، نقطه مشترک روایات فریقین و اقوال دانشمندان آنان است.
- با توجه به دیدگاه‌های مختلف در تحلیل مفهومی بطن قرآن، دو راه علمی و یک راه عملی را میتوان برای استخراج بطون قرآن، در بین کلمات دانشمندان فریقین ردیابی نمود. تجرید آیه از خصوصیات غیر دخیل و استخراج قاعده‌ای کلی از عناصر باقیمانده و مؤثر در پیام اصلی آیه در کنار روش تجرید آیه برای یافتن مصادیقی از مفهوم به‌دست‌آمده دو روش علمی و روش کشف شهود برای دستیابی به حقایق بطون قرآنی روش عملی است که مطرح شده است.
- و...[۳]
وضعیت کتاب
فهرست مطالب در ابتدای اثر ذکر شده است و فهرست منابع در انتهای آن.
نویسنده این اثر را به پیامبر اسلام(ص)، امیرالمؤمنین(ع)، فاطمه زهرا(س)، بقیة‌الله(عج) و تمام جرعه‌نوشان زلال قرآن کریم تقدیم کرده است.[۴] او از آیت‌الله معرفت و دکتر رضایی اصفهانی و تنی چند دیگر از فضلای حوزه که در نگارش این اثر یاریرسانش بوده‌اند تشکر کرده است.[۵]
پاورقیها، علاوه بر ذکر ارجاعات، حاوی مطالب مفیدی در شرح و توضیح محتوای کتاب هستند.
پانویس
منابع مقاله
مقدمه و متن کتاب