جمع و تدوین قرآن کریم: تفاوت میان نسخه‌ها

شهرستانی در مقدمه جلد اول می‌گوید که این بحث‌ها پیش‌تر با عنوان «ذکر المحفوظ» در مجلۀ «تراثنا» آغاز گشت. بایسته است که ما دیدگاه‌ها و روایات موجود در کتاب‌های اهل‌سنت و مدعاهای خاورشناسان را باتکیه‌بر عقل، فطرت و منابع صحیح پاسخ دهیم. او به تحقیقات مهمی در زمینه جمع قرآن توسط مستشرقانی مانند گوستاو وایل(1808-1889م)، تئودور نُلدکه(1930-1836م)، شوالی(1863-1919م) و جان برتون(1988-1915م) اشاره می‌کند و یادآور می‌شود که بسیاری از این تحقیقات بر اساس دیدگاه مشهور اهل‌سنت است که ریشه‌های تاریخی و حدیثی دارد. شهرستانی قصد دارد به این اشکالات با آگاهی کامل توجه نماید و پاسخ دهد.<ref>ر.ک: همان، ص18-21 </ref>‏

وی به نقد دیدگاه اهل‌سنت می‌پردازد و می‌پرسد: اگر مصحف امام علی(ع) وجود داشت، چرا خلفا آن را نپذیرفتند؟ اگر ابوبکر جمع قرآن را آغاز کرد، چرا به زیادت و نقصان آیات متهم شد؟ همچنین، سؤال می‌کند که اگر جمع قرآن یک امر واجب شرعی بود، چرا ابوبکر و عمر این کار را تا زمان عثمان ادامه ندادند؟<ref>ر.ک: همان، ص25-27 </ref>‏شهرستانی دیدگاه اهل‌بیت(ع) را مطرح می‌کند که به حفظ کامل قرآن به دست حضرت پیامبر(ص) و حضرت علی(ع) باور دارند و بر عصمت قرآن و نبود نقص یا تحریف تأکید می‌کنند. او می‌گوید طبق این دیدگاه، قرآن در زمان پیامبر(ص) حفظ و تدوین شده بود، در نتیجه اقدامات خلفا از اساس لازم نبود.<ref>ر.ک: همان، ص27-30</ref>‏ شهرستانی هدف از ارائه این ده مقدمه را فراهم‌کردن زمینه‌ای برای قضاوت آگاهانه خواننده میان دیدگاه‌های مختلف می‌داند. در نهایت، او نتیجه می‌گیرد که با اتکا به منطق و عقل، دیدگاه مکتب اهل‌بیت(ع) مبنی بر حفظ و جمع قرآن به دست پیامبر(ص) و وصی او (امام علی(ع)، به حقیقت نزدیک‌تر است.<ref>ر.ک: همان، ص33-35</ref>‏

کار نگارش و تدوین قرآن از دوران خود پیامبر اکرم(ص) آغاز می‌شود. در آن زمان، نگارش آیات قرآن ثابت و محرز بود. آیات و سوره‌هایی که از طریق حضرت جبرائیل و پیامبر(ص) به مردم رسیده بودند، حدود و ثغورشان مشخص شده و قرائتشان قطعی بود. بااین‌حال، قرآن در زمان حیات پیامبر(ص) به‌صورت یک مصحف واحد و کامل (جلد شده) درنیامده بود؛ بلکه به‌صورت صفحات پراکنده وجود داشت. مردم نیز قرائت قرآن را بر اساس قرائت پیامبر(ص) از روی همین صفحات و آنچه در سینه‌هایشان حفظ کرده بودند، انجام می‌دادند. لازم به ذکر است که پیامبر(ص) برای قرائت، درنگ نمی‌کرد، چرا که پیش از آن قرآن را برای مردم خوانده بود. پیامبر اکرم(ص)، خود تمایل داشت که این صفحات گسترش یابد و به شکل مصحفی واحد و مجلد شده میان مردم توزیع و منتشر شود. با رحلت پیامبر(ص)، این مأموریت خطیر به عهده‌ی امام علی(ع) قرار گرفت. امام بلافاصله پس از رحلت پیامبر، دست‌به‌کار جمع‌آوری قرآن زد. اهمیت کار وی در این بود که قرآن را با جمع متن و تفسیر آن، به طور کامل تدوین کرد. بر اساس روایات، از جمله روایت «عبد خیر»، این مصحف کامل و مُجَرَّد (منظم شده) که توسط امام علی(ع) گردآوری شد، پدید آمد. گفته می‌شود این کار مهم، طبق روایتی در سه روز و طبق روایتی دیگر (قول ابن عباس) در شش ماه سامان یافت. این‌گونه بود که کار تدوین قرآن، از تثبیت نگارش در عهد پیامبر(ص) آغاز شد و با گردآوری جامع و تفسیری آن توسط امام علی(ع) به کمال رسید.<ref>ر.ک: متن کتاب، ج1، ص651-649</ref>‏

2. پیامبر(ص) و جبرئیل(ع) نخستین کسانی بودند که قرآن را پس از نزول پراکنده، در فاصله‌های زمانی مختلف، گردآوری نمودند و مرتب ساختند. انتقال قرآن به امت توسط پیامبر(ص) از طریق نقل دسته جمعی صدا (همچون قرائت در نماز و خطبه‌ها) و نقل دهان به دهان انجام می‌شد. پیامبر(ص) افرادی چون علی(ع)، اُبیّ بن کعب و ابن مسعود را برای مرجعیت قرائت امت آماده ساخته بود.

۳. سکوت ابوبکر در برابر کار گِردآوری قرآن به دست امیرمؤمنان علی(ع) نشان می‌دهد که جمع‌آوری آن، مشروط به تحقق شرایطی از سوی پیامبر(ص) بوده که در علی(ع) تجسم داشته است. این مشکل از اینجا آغاز شد که بسیاری از حافظان قرآن نمی‌خواستند کار جمع قرآن به علی(ع) نسبت داده شود.

5. قرائت حاضر با قرآن امام علی(ع) پیوند ناگسستنی دارد. قرائت‌های چهار یا پنج‌ تن از قاریان هفت‌گانه به آن حضرت برمی‌گردد. ابوعبدالرحمان سُلمی نیز قرائت را جز از علی(ع) نگرفت. آنچه در باب تضعیف اخبار مصحف علی(ع) بر زبان آورده‌اند، ناشی از عوامل سیاسی است.

6. علی(ع) از نخستین صحابه‌ای بود که می‌دانست قرآن باید بر اساس تفسیر و شأن نزول آن قرائت گردد و فهمیده شود. او دو قرآن را گرد آورد: قرآنِ تهی از تفسیر و قرآن همراه با تفسیر. او نخستین کسی است که تلاوت را با قاعده‌های خاصی عرضه کرد.

7. امام علی(ع) دلیل خانه‌نشینی‌اش را ترس از وارونه‌خواندن قرآن و افزودن بر آن بیان می‌کند.

14. مکتب اهل‌بیت(ع) اختلاف امت را در کار قرآن نمی‌پسندید. امام علی(ع) می‌فرمود: «امروز قرآن نباید دست بخورد».

15. علی‌رغم ادعای اهل‌سنت که برای امام علی(ع) مصحف خاصی قائل نیستند، ایشان قرآن منزّل و قرآن مفسری در دست داشت.

۱۶. گردآوری قرآن به دست امام با امر خلافت مرتبط بود. مردم می‌دانستند که علی(ع) به بهانۀ کار گردآوری قرآن، از بیعت با ابوبکر سر بازمی‌زند.

21. امام علی(ع) قرآنش را، که همان قرآن پیامبر(ص) بود، به حذیفه داد تا به عثمان برساند. امام این کار را برای یکدست‌سازی قرائت‌ها انجام داد.

۲۲. طرح یکپارچه‌سازی امت بر یک قرائت، مختص زمان خلافت عثمان نبود. پیش از او عمر در اندیشۀ این کار بود. اما رواج قرائت‌های گوناگون، عثمان را ناکام گذاشت. برای همین، امام علی(ع) مصحف پیامبر(ص) را برای یکدست‌سازی قرائت‌ها از راه حذیفه به عثمان رساند.

۲4. مصحف امام علی(ع)، همان مصحف پیامبر(ص) است که به دست امام گردآوری شد، که به غلط به عثمان نسبت می‌دهند.

25. امامان(ع) همین مصحف عثمان را پذیرفتند. امام علی(ع) به هنگام برچیدن مصحف‌های دیگر، مخالفتی نکرد. در سیرۀ امامان(ع) نیز استناد به همین قرآن دیده می‌شود.

28. قرآن موجود در دست مسلمانان، همان مصحف پیامبر(ص) و امام علی(ع) است، نه مصحف خلفا، (به ویژه عثمان). یکی از نشانه‌های اختلاف خلفا با قرآن، نپذیرفتن جزئیت بسم الله است، در حالی که مکتب اهل‌بیت(ع) بر خواندن آن و با صدای بلند در نماز، که یکی از نشانه‌های مؤمن به شمار می‌آید، تأکید دارد.

29.  مکتب خلافت در یکپارچه‌سازی امت ناکام ماند، اما قرائت‌های مشهور امروزی از قرائت عاصم که با واسطۀ عبدالرحمان سُلَمی به امام علی(ع) و پیامبر(ص) می‌رسد، برمی‌گردد.

30. بر خلاف مکتب خلافت که به روش نادرستِ نزدیک به تحریف قرآن روی آورد، خدا کتابش را حفظ کرده است. شیعه به پیروی از امام‌ علی(ع) و اهل بیتِ آن حضرت قرآن را مصون از تحریف می‌دانند.<ref>ر.ک: همان، ج2، ص396-409</ref>‏