كتاب في المنطق العبارة: تفاوت میان نسخه‌ها

[[فارابی، محمد بن محمد|فارابی]] اجزای منطق را به اعتبار اسامی کتاب‌های ارسطو «هفت باب» می‌داند و به اعتبار اغراض گوناگونش «هشت باب» برمی‌شمرد. [[فارابی، محمد بن محمد|فارابی]] در جایی از کتاب «الألفاظ المستعملة فی المنطق» نخستین جزء منطق ارسطویی را، که در آن از معقولات مفرده بحث شده است، «مقولات» می‌داند و جزء دوم را، که درباره قضیه‌ها و عبارت‌ها است، «العبارة» می‌انگارد؛ جزءهای بعدی منطق نیز به ترتیب «قیاس»، «برهان»، «جدل»، «مواضع»، «مغالطات»، «خطابیات» و «شعریات» است. همین نویسنده در جایی دیگر در این باره که مرتبه کتاب «العباره»، پیش و یا پس از «مقولات» است، تشکیک می‌کند؛ یکبار می‌گوید: اگر بخواهیم در ترتیب این کُتب، حال متعلمانِ منطق را در نظر آوریم، باید گفت که برای متعلّم آموختن آنچه در کتاب العباره آمده، آسان‌تر از آن مطالبی است که در کتاب مقولات دیده می‌شود؛ او می‌تواند آنچه را در کتاب العباره است بیاموزد، اگر چه هیچ مطلبی را که در کتاب مقولات آمده است نشناسد. پس، از این جهت می‌توان گفت مرتبه کتاب العباره قبل از کتاب مقولات است. فارابی بار دیگر چنین می‌گوید: اما اگر بخواهیم در ترتیب این کتب، رابطۀ آن‌ها را با صناعت منطق در نظر بگیریم، باید گفت که «مقولات» مقدّم بر «العباره» است چون آنچه در کتاب مقولات دیده می‌شود، اولِ منطق است زیرا در حکم ماده و موضوع برای جمیع اجزای منطق است. پس از آنجا که در کتاب «مقولات» از مواد مطلقه، و در کتاب «العباره» از تألیف آن مواد، و در کتاب «قیاس» از تألیف قضایا بحث می‌شود، می‌باید کتاب «العباره» را پس از کتاب «مقولات» و پیش از کتاب «قیاس» جای داد.<ref>ر.ک: محمدعلیزاده، محمدرضا، ص56-46</ref>‏

[[آل یاسین]] می‌گوید: در کتاب «[[الفهرست (ابن نديم)|الفهرست]]» [[ابن ندیم، محمد بن اسحاق|ابن ندیم]] هنگام سخن از آثار [[ارسطو]] چنین آمده است که «حُنین بن اسحاق» کتاب «باری ارمینیاس» را به زبان سُریانی ترجمه کرد. سپس، فرزندش «اسحاق» آن را به عربی برگرداند و فارابی آن را تفسیر نمود. اما تاریخ به ما می‌گوید که کتاب «العبارة» پیشتر، در سال‌های آغازین سدۀ پنجم میلادی به زبان سُریانی و به دست «برویا» ترجمه و شرح شده است. همچنانکه «سرجیوس راسعینی» آن را در اوایل سدۀ ششم میلادی ترجمه نموده بود! گمانی نزدیک به یقین می‌رود که پس از بسته‌شدن مدرسه أثینه، تدریس «العبارة» به ویژه در جندی‌شاپور شکوفا شد. سپس اسحاق بن حنین ترجمه نیکویی از آن را در جهان عرب ارائه نمود؛ او برای روشنی بیشتر مطالب کتاب از مثال‌های غیر یونانی بهره جست و آن‌ها را جایگزین مثال‌های یونانی کرد تا با ذهنیت خوانندۀ عرب‌زبان بخواند. همچنین فارابی عبارت‌هایی شرح‌گونه را به آن افزود. شایان ذکر است که فارابی، ابن سینا و ابن رشد به ترجمۀ اسحاق اعتماد تامّ کرده‌اند؛ فارابی در شرح بزرگی که بر «العبارة» ارسطو زده است، در بند به بندش از ترجمه اسحاق بهره‌ جسته است.

دو نسخه از موجز «العبارة» فارابی در کتاب‌خانه‌های براتیسلاوا (پایتخت اسلواکی) و آستانه (پایتخت قزاقستان) نگهداری می‌شود. آل یاسین (محقق) می‌گوید: آنچه که بر ارزش ترجمه اسحاق می‌افزاید، کار دانشمند بزرگی مانند ابن باجه است که تعلیقه‌هایش را به همین متن اسحاق بن حنین‌ زده است.<ref>ر.ک: مقدمه محقق، ص6-3</ref>‏