زبان خیال‌انگیز نظامی: تفاوت میان نسخه‌ها

'''زبان خیال‌انگیز نظامی''' تألیف هلموت ریتر هلموت ریتر، ترجمه از آلمانی سعید فیروزآبادی؛در مقدمۀ خود بر این اثر با اشاره به اینکه نکات موجود در سروده‌های نظامی میراث مشترک همۀ شاعران فارسی‌زبان است، می‌نویسد: «با این حال این نگاه مانع از آن نشد گونه‌ای رفتار کنم که گویی فقط یک شاعر و آن هم نظامی وجود داشته و جز او شاعر دیگری نبوده است. تمایز بین آنچه حاصل کار شاعر است و فصل مشترک او با دیگر شاعران، تکلیفی است که انجام آن را به زمانی دیگر موکول می‌کنم».

پژوهش دربارۀ زندگی و آثار حکیم جمال‌الدین ابومحمد الیاس بن یوسف نظامی گنجوی و ترجمۀ آثار او در اروپا از اواخر سدۀ هفدهم میلادی آغاز شد. در سال 1697 م. بارتلمی دی هربلو دومولنویل در مجموعۀ کتابخانۀ شرقی برای نخستین بار نظامی را به اروپائیان معرفی کرد. بعدها نفوذ زبان و ادبیات فارسی در شبه قارۀ هند باعث شد که سر ویلیام جونز در سال 1786 میلادی بیست حکایت از «مخزن الاسرار» نظامی را مستقیم از زبان فارسی به انگلیسی ترجمه کند.

اما نخستین کسی که نظامی را به آلمانی‌ها معرفی کرد، یوزف فون هامر پورگشتال بود. او در سال 1798 در نشریۀ «مرکور جدید آلمان» که زیرنظر کریستف مارتین ویلاند منتشر می‌شد، بخشی از منظومۀ «خسرو و شیرین» را به زبان آلمانی ترجمه کرد. این ترجمه سبب علاقۀ فراوان او به ادبیات فارسی شد و با تأخیر آن را در سال 1809 در لایپزیگ منتشر کرد.

ذکر این نکته ضروری است که در نیمۀ نخست سدۀ نوزدهم میلادی بسیاری از آثار ادبیات فارسی به زبان آلمانی ترجمه شده است. در این بین باید به تصحیح و ترجمۀ فرانتس اردمان از «خسرو و شیرین» نظامی نیز یاد کرد. نکتۀ جالب دربارۀ این ترجمه‌ها و اصولاً رویکرد شرق‌شناسان آلمانی‌زبان به زبان و ادبیات فارسی، حضور و نفوذ ادبیات فارسی در حوزۀ سرزمین‌های عثمانی در آن دوره است. بسیاری از شرق‌شناسان آلمانی‌زبان پس از آشنایی با ادبیات ترکی به خاستگاه آن، یعنی ادبیات فارسی توجه کرده‌اند؛ در حالی که شرق‌شناسان انگلیسی‌زبان بیشتر از راه شبه قاره و نفوذ استعماری به این شناخت رسیده‌اند.

یکی از بهترین آثار در قلمروی معرفی و ترجمۀ آثار نظامی، رسالۀ دکتری ویلهلم باخر است که در سال 1870 در دانشگاه لایپزیگ نگاشت و پژوهشی جامع دربارۀ زندگی و آثار نظامی گنجوی است. اما نویسندۀ این کتاب، هلموت ریتر که اثر مشهور او «دریای جان» در شرح و تفسیر اندیشه‌های عطار به فارسی ترجمه شده است، پس از تحصیل شرق‌شناسی در دانشگاه هاله و استراسبورگ در جنگ جهانی اول به عنوان مترجم زبان‌های عربی، ترکی و فارسی ارتش آلمان در عراق و فلسطین خدمت می‌کند و بعد از این دوره در سال 1919 رسالۀ استادی خود را می‌نگارد. نکتۀ جالب در این دورۀ خاص، اهمیت زبان آلمانی در پژوهش‌های شرق‌شناسی در جهان غرب است، تا 1993 و ظهور حکومت ناسیونال سوسیالیست‌ها زبان آلمانی، زبان علمی در رشته‌های شرق‌شناسی و اسلام‌شناسی بود. اما پس از این دوره و به‌ویژه پس از شکست آلمان در جنگ جهانی دوم شاهد افول این زبان از دیدگاه علمی هستیم. در هر حال ریتر به استادی دانشگاه هامبورگ رسید؛ اما در سال 1925 به دلیل گرایش‌های شخصی مطابق قانون به یک سال زندان محکوم شد. این کتاب حاصل اقامت او در زندان است و در سال 1927 در ضمیمه‌های نشریۀ «اسلام» منتشر شد.

هلموت ریتر در مقدمۀ خود بر این اثر با اشاره به اینکه نکات موجود در سروده‌های نظامی میراث مشترک همۀ شاعران فارسی‌زبان است، می‌نویسد: «با این حال این نگاه مانع از آن نشد گونه‌ای رفتار کنم که گویی فقط یک شاعر و آن هم نظامی وجود داشته و جز او شاعر دیگری نبوده است. تمایز بین آنچه حاصل کار شاعر است و فصل مشترک او با دیگر شاعران، تکلیفی است که انجام آن را به زمانی دیگر موکول می‌کنم».

این کتاب شامل پنج بخش است. ریتر در این اثر بیشتر به مقام انسان و طبیعت در آثار نظامی پرداخته است. «توصیف طبیعت» بخش نخست از این اثر است. وی این بخش را ابتدا با شعری از گوته آغاز می‌کند و سپس نظر ارنست کاسیرر و «اندیشۀ اسطوره‌ای» را بیان می‌دارد. ریتر در ادامه یکی از اشارات جرجانی به زبان عربی را دربارۀ شناخت حسی و شناخت ناشی از اندیشه یا شناخت انتزاعی بیان می‌کند و در ادامه مثال‌هایی از آثار نظامی دربارۀ توصیف طبیعت به دست خواننده می‌دهد.

ریتر در بخش دوم مبحثی با عنوان «انسان موضوع نگرش و توصیف» را مطرح می‌کند. وی در ابتدا به توصیف زیبایی می‌پردازد و در ادامه نمونه‌هایی از اشعار نظامی در خسرو و شیرین دربارۀ توصیف شاپور برای شیرین از زیبایی خسروی جوان را بیان می‌کند. اغراق با توصیف تأثیرات دیگر موضوع مورد بررسی در این بخش است.