التحفة الحسينية في شرح المقدمة الألفية: تفاوت میان نسخه‌ها

'''التحفة الحسینیة فی شرح المقدمة الألفیة'''، نوشته ابوجعفر، محمد بن على بن ابراهیم (زنده در 904ق)، معروف به ابن ابی‌جمهور احسائى، فقیه، محدث، متکلم، و صوفی‌مشرب امامی است. او این متن را در شرح کتاب فقهی «الفیه» محمد بن مکی (شهید ثانی) نوشته است. ولی الله قربانی قوچانی پژوهش این اثر را انجام داده است.

نخست، بجاست از کتاب دیگر نویسنده به نام «المسالک الجامعیة» یاد شده، این نکته گوشزد گردد که التحفة الحسینیة، همان شرحی نیست که «المسالک الجامعیة» نامیده می‌شود و در سال 895ق در مشهد الرضا تإلیف گردیده است. البته این دو اثر بسیار به هم شبیه‌اند و تمایزاتی نیز از یکدیگر دارند؛ ویژگی‌های «التحفه» چنین است که ابن ابی‌جمهور گفته‌ها، دیدگاه‌ها و فتواهای فقیهان را بدون درج مستندهایشان و بدون درج آیه‌ها و احادیث (مگر اندکی) آورده است؛ اما در المسالک الجامعیة به هنگام بررسی آرای فقهای شیعه و سنی، مستنداتشان را تا کفایت بحث ارائه می‌کند و هر گاه به رای خود می‌رسد، دلیل آن را با آیات و روایات نشان داده، کاستی‌های مستندات مخالفان را نیز برمی‌شمرد. همین افزوده‌ها است که این اثر را از المسالک متمایز کرده و ذهن پژوهشگر را از اینکه التخفه خلاصه‌ای بر المسالک است، دور می‌کند وگرنه، اقوال، آرا، مستندات، ترتیب و نفس عبارت‌هایی که در التحفه به‌کارگرفته‌شده، بسیار به متن المسالک نزدیک است. گویی نخست، متن التحفه به اجمال نوشته شده، سپس ویراسته گردیده و در فرصت دیگری در المسالک، به تفصیل و مستند، ترتیب یافته است. مشابهت‌های میان آن دو، خود به این نکته گواهی می‌دهد.

از تاریخ نوشتن این کتاب چنین برمی‌آید که «التحفه» نخستین مکتوبات نویسنده بوده است و شاید آن را به درخواست محمد بن صالح غروی از وی نوشته باشد. او در این اثر، به طرح فرض‌های فقهی، بیش از فرض‌های شهید اول پرداخته است. ابن ابی‌جمهور مباحث کتاب را با مقدمه‌ای در شناساندن نماز واجب و شرایط، مقارنه‌ها و اقسام آن و اینکه بر چه کسی وجوب می‌یابد، آغاز کرده است؛ او در نخستین فصل، شصت فرض را با بحثی در مقدمه‌های ششگانۀ نماز پیش می‌کشد، فصل دوم کتابِ او نهصد و بیست فرض را پی‌ گرفته، از مقارنه‌های هشتگانۀ نماز گفتگو می‌کند؛ فصل سوم بیست و پنج فرض دارد و در آن به بیست و پنج کار منافی با نماز می‌پردازد؛ نویسنده با دو بحث با عنوان «خللی که در نماز می‌افتد» و «ویژگی‌های نمازهای واجبِ غیر یومیه»، کتابش را به پایان می‌رساند و بدین‌گونه، شمار فرض‌های کتاب به هزار و نه فرض می‌رسد.<ref>ر.ک: مقدمه محقق، ص9-8</ref>‏

در انتساب «التحفة الحسینیة» به ابن ابی الجمهور، گفتگوهایی است؛ شیخ آقابزرگ تهرانی آن را تایید نموده، از گمانه‌ای که این اثر را از وحید بهبهانی برشمرده، پرهیز می‌دهد؛ «هاشم محمد الشخص» نیز انتساب کتاب را به نویسنده درست می‌داند. مهمتر اینکه، خود ابن ابی الجمهور به کتابش در اجازه‌نامه‌ای که به محمد بن صالح غروی داده، تصریح نموده است.

نویسنده در تهیه کتاب از نوشته‌های علامه حلی (به ویژه از تذکرة الفقهاء)، شهید اول (به ویژه ذکری الشیعة)، شیخ طوسی (به ویژه از الخلاف)، ابن جنید، ابن ابی عقیل، شیخ مفید، سید مرتضی، شیخ صدوق و عالمان دیگر بهره جسته است.<ref>ر.ک: همان، ص11-10</ref>‏