دین و فرهنگ در روزگار صفویان: جستارهایی دربارۀ برخی رخدادهای مذهبی، فرهنگی و رجالی: تفاوت میان نسخه‌ها

مسئلۀ گسترش تشیع در عصر صفوی هنوز از پرسش‌هایی است که در خصوص آن از دید یک مورخ شواهد تاریخی چندانی در دست نیست. فصل نخست کتاب اختصاص به بررسی تکاپوهای دینی در روزگار صفویان دارد. در این فصل به مباحثی چون رواج تشیع در عصر صفویه، رویکردهای کلی نیومن در مسئلۀ تشیع صفویه، فقیهان مهاجر عاملی به ایران در عصر صفویه و روابط درونی آنها، عالمان منطقۀ بحرین قدیم و مواریث کهن امامیه، تصوف در جایگاه پایگاه اجتماعی اهل سنت در ایران عصر صفوی و ... پرداخته شده است.

موضوع جوامع شیعه‌نشین خارج از قلمرو صفویه به‌ویژه شام، جبل‌عامل، عراق عرب و بحرین قدیم از مسائل مهمی است که بیشتر به دلیل کمبود منابع به صورت جسته و گریخته مورد بحث قرار گرفته است. در این میان تشیع در بحرین قدیم کم‌توجه‌ترین بخش در مطالعات صوفیه بوده است و اهتمام و توجه بیشتری را طلب می‌کند. در فصل دوم کتاب به مسئلۀ صفویان و جوامع شیعه‌نشین پرداخته شده است و مباحثی چون جوامع شیعه‌نشین خارج از قلمرو صفویه و اهمیت آنها، تشیع در قلمرو عثمانی، تاریخ تشیع در بحرین و ... طرح گردیده‌اند.

از مسائل مهم قابل تحقیق در عصر صفویه، اعیان و اشراف محلی و تعامل آنها با صفویه است. در کنار اعیان و دیوان‌سالاران اداری، سادات دیگر گروه‌ اجتماعی مهمی هستند که روابط مهمی با صفویان داشته‌اند. صفویه در سراسر دوران حکومت خود به حمایت از سادات توجهی جدی داشتند و ضمن خمایت سادات ساکن در منطقه، به سادات ساکن در خارج از قلمرو خود به‌ویژه حجاز نیز توجه جدی داشته‌اند. از مهم‌ترین خاندان‌های سادات خارج از قلمرو صفویه، خاندان بنوزهرۀ حلب هستند که جایگاه اجتماعی خود و نقابت سادات را در شهر حلب برای قرن‌ها در اختیار داشتند. در فصل سوم کتاب به خاندان‌ها و اعیان محلی در دورۀ صفویه پرداخته شده و مباحثی چون اعیان و اشراف محلی و اهمیت آنها، سادات مختاری سبزوار، تک‌نگاری در باب اعیان و اشراف عصر صفوی، اعیان سنی و گرایش به تشیع در اوایل عصر صفویه (خاندان حموی) و ... طرح گردیده است.

نقش عالمان شیعۀ مهاجر از جبل‌عامل، بحرین قدیم و عراق عرب به ایران در عصر صفویه از نکاتی است که باید مورد ارزیابی جدی قرار گیرد و اینکه آنها هر کدام چه سنت‌های فکری و منابع مکتوبی از مواریث کهن تشیع را به ایران انتقال داده‌اند؛ برای مثال شیخ حرعاملی بر اساس نسخه‌هایی که در تملک داشت، برخی مواریث فکری کهن شیعه را در ایران نشر داد و نسخه‌هایی که در اختیار او بود، اساس کتابت و ترویج آثار مذکور قرار گرفته است. بر این اساس فصل چهارم به موضوع کتاب و کتابخانه‌های عالمان در عصر صفوی اختصاص یافته است و موضوعاتی چون شهید ثانی و نقش وی در روایت کتاب مصباح الشریعه، مجلدی از کتابخانۀ شهید ثانی، اطلاعاتی دربارۀ سفر حج شیخ بهایی و .... در آن طرح شده است.

از مطالب قابل توجه برای تحقیق دربارۀ عصر صفویه، مکاتبات سیاسی ردوبدل‌شده میان دربار صفویه و عثمانی است. بخشی از این مکاتبات در کتب منشآت تدوین‌شده در عصر صفویه آمده و شماری از این نامه‌ها نشر یافته است. از این آثار می‌توان با عنوان منابع مکمل برای تاریخ‌نگاری یاد کرد. در فصل پنجم کتاب به موضوع با مباحثی چون منشآت تدوین‌شده در عصر صفویه، نسخه‌های خطی نفیس ایران صفوی از هدایا تا غنایم، نسخه‌های خطی و اهمیت آنها برای تاریخ علم در عصر صفوی، وقف‌نامه‌های عصر صفوی، گزارش‌های مورخان شامی و ... پرداخته شده است.