اخلاقیات شعوبی و روحیه علمی؛ روایتی تاریخی از رشد و افول علم تجربی در ایران قرون سوم تا پنجم هجری: تفاوت میان نسخه‌ها

'''اخلاقیات شعوبی و روحیه علمی؛ روایتی تاریخی از رشد و افول علم تجربی در ایران قرون سوم تا پنجم هجری''' تألیف [[قانعی راد، محمدامین|محمدامین قانعی راد]]، این اثر پیش از این با عنوان «جامعه شناسی رشد و افول علم در ایران» منتشر شده است؛ اما در این چاپ، عبارت «اخلاقیات شعوبی و روحیه علمی» که دراولین چاپ در صفحه ی مشخصات درج شده بود، به عنوان اصلی کتاب تبدیل شده است. بر مبنای یافته ی اساسی، این پژوهش، جنبش شعوبیه و تشکیل حکومت های مستقل ایرانی، عوامل فرهنگی و سیاسی رشد روحیه ی علمی در ایران قرون سوم تا پنجم هجری را شکل داده است. نویسنده با اتخاذ رویکرد جامعه شناسی تاریخی کوشیده است تا به تفصیل به بررسی مسائل و پاسخگویی به پرسش های اساسی بپردازد.

فصل اول: مسئله رشد علوم تجربی در دوره ی طلایی تمدن ایرانی

فصل ششم: اخلاقیات شعوبی و روحیه ی علمی

بررسی‌های تاریخی نشان می دهند که در طی قرن‌های سوم، چهارم و پنجم هجری، فعالیت های علمی در بین ایرانیان توسعه پیدا می‌کند و پس از آن، رو به کاهش می گذارد. مورخان علم از یک دوره ی شکوفایی علم در تمدن اسلامی یا عصر طلایی تمدن ایرانی سخن می گوید. در این کتاب آماری از دانشوران صاحب اثر از قرن اول تا قرن سیزدهم هجری ارائه شده است که تراکم کمی فعالیت های علمی را در این دوران نشان می دهد. از نظر کیفی نیز کارهای دانشمندان این دوره از اهمیت و نوآوری محتوایی برخوردارند و این برجستگی کیفی شهرت جهانی را برای آنان به ارمغان آورده است. همچنین این اثر، به طور خاص و با استناد به شواهد آماری، تاریخی و جامعه شناختی، به مسئله ی «توسعه و رکود علم در ایران» در دوره ی اسلامی می پردازد. در این مطالعه تأکید می شود که رشد علم در آن دوره محصول فعالیت کنشگران، دانشمندان و شخصیت های ایرانی بوده است؛ عمدتا ایرانیان بودند که با کاربرد روش های تجربی، الگوی جدیدی را پدید آوردند که نظریه ی را به تجربه نزدیک می ساخت. هرچند رشد علمی در این دوره فراتر از سرزمین ایران و در سراسر قلمرو اسلامی تأثیر می گذارد، این اثر به چند دلیل بر رشد علمی در بین ایرانیان تأکید دارد. یکی اینکه ایرانیان در توسعه ی علمی در این دوران نقشی بسیار تعیین کننده داشتند و اکثر دانشمندان دارای خاستگاه ایرانی بودند. بررسی رشد علم در تمدن اسلامی، در عمل، به بررسی رشد علم در ایران منجر خواهد شد؛ زیرا دانشمندان و کارگزاران رشد علمی در دوره ی اسلامی عمدتا از ایرانیان بودند. بنابراین، گسترش دانش علمی در دوره ی اسلامی، تحولی برخاسته از حوزه ی فرهنگی - تمدنی ایران و البته در فرایند تفسیر خلاق و جهانی ایرانیان از دین اسلام بود. علاوه بر این، نوشتار حاضر در سیاق «جامعه شناسی تاریخی» به تبیین و فهم علل اجتماعی و دلایل معرفتی رشد علم بر برهه‌ای از تاریخ تمدن و فرهنگ ایران در دوره ی اسلامی و افول آتی آن پس از حمله ی ترکان و در نتیجه، فروپاشی حکومت های مستقل ایرانی می پردازد. این اثر داده های تاریخی مندرج در آثار کلاسیک مورخان، ادیبان، و فرهنگ پژوهان را در چهارچوب جامعه شناسی تفهیمی - تفسیری به کار می گیرد تا تحولات فرهنگی و سیاسی ایران در آن دوران و تأثیر آن بر سرنوشت معرفت علمی را مورد کاوش قرار دهد. ویژگی طرح مسئله ی این اثر پرداختن به موضوع خاص «علم تجربی» و نه علم و دانش در مفهوم کلی آن است؛ هرچند برای پاسخ گویی به این مسئله که در چه شرایط خاص تاریخی، تکوین روش شناسی تجربی در قلمرو فعالیت های دانشی رخ داد؟، ناگزیر انواع معرفت در دوره ی مورد مطالعه، طبقه بندی، توصیف و تبیین خواهند شد. با توجه به میزان تأکید بر بنیان‌های تجربی یا عقلانی دانش، می‌توان انواع الگوهای معرفتی در دوره ی رشد علم را به صورت سه الگوی تجربی، قیاسی و تأویلی از یکدیگر تمایز بخشید. روش شناسی تجربی در دوره ی طلایی را، با توجه به شیوه ی پیوند خاص آن بین نظریه و تجربه، می‌توان از روش شناسی تأویلی و قیاسی در همین دوره متمایز کرد. تمایز روش شناختی دانش در دوره ی مزبور را باید در توسعه ی الگوی تجربی جست و جو کرد. در این مطالعه، به جای مفهوم روان شناختی «انگیزه های روش شناختی دانش» از مفهوم جامعه شناختی «ارزش ها» استفاده می شود. بر اساس فرضیه ی این مطالعه، مجموعه‌ای از ارزش های فرهنگی در بین دانشمندان، جریان‌های تبادل فرهنگی و انتقال دانش ها را تسهیل کرد و و برای اولین بار صورت خاصی از دانش تجربی را توسعه داد. ارزش های فرهنگی تأثیرگذار با یک تفسیر خاص از دین اسلام همراهی داشت که به ویژه توسط ایرانیان نومسلمان گسترش یافت. بدین ترتیب می‌توان به تأثیر اجتماعی اسلام - اخلاقیات و فضای فرهنگی متناظر آن - بررشد روش شناسی علمی سخن گفت.

اخلاقیات شعوبی یک تفسیر از اخلاقیات اسلام بود که به ویژه توسط مسلمانان غیرعرب در دوره ی خلافت بنی عباس و در فرایندهای مبادله/مناظره/ مبارزه ی سیاسی و اجتماعی به عمل آمد. حاملان گوناگون نهضت شعوبیه، با برداشت های یکسویه از ارزش های دین نبوی، اندیشه های ناهمگونی را شکل دادند که ویژگی نامنسجم و متعارض واقعیت تاریخی جنبش مزبور را موجب گردید. هنجارهای اساسی اخلاقی شعوبی عبارت بودند از تسویه، تعلق، و تعارف. شعوبیه عناصر مزبور را، با تأکیدات و ترکیب های متفاوت به آیه ی 13 سوره ی حجرات استناد می دادند. جنبش شعوبیه در قرن سوم گسترش یافت ولی ریشه های آن را می‌توان از نیمه ی دوم قرن اول و به ویژه در قرن دوم جستجو کرد. سرانجام، با تشکیل دولت های مستقل ایرانی، نهضت شعوبیه به آرمان سیاسی خود رسید و با رهایی ارزش های تعارف و تسویه از غلبه ی وابستگی اجتماعی، صورتی متوازن از اندیشه ی شعوبی تشکیل گرفت. این الگوی اندیشه‌ای که با موقعیت اجتماعی ایرانیان در دوران استقلال سیاسی سازگار بود، در واقع همان مفهوم آرمانی اخلاقیات شعوبی است. این مطالعه تأثیر سه ارزش هویت اجتماعی، برابری انسانی، و شناخت متقابل که به مثابه تجلیات فرهنگی سه اصل تعلق، تسویه و تعارف در اخلاقیات شعوبی است را بر روش شناسی علم در دوره ی طلایی مورد بررسی قرار می دهد.<ref> [https://www.historylib.com/books/2292 ر.ک: کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران] </ref>