اخبار مدینه: تفاوت میان نسخه‌ها

كتاب با دو مقدمه از مصحح و مترجم آغاز و مطالب در هشت فصل، تنظيم شده است.

سمهودى براى تأليف كتاب خويش، عموم منابع و مآخذ مكتوب كه تا آن زمان نگاشته شده بوده را در اختيار داشته و از آنها بهره جسته است. برخى از اين مآخذ متأسفانه يا در گذر زمان از بين رفته و يا تاكنون اطلاعى از آنها نداريم، مانند كتاب ابن زباله، ابن النجار، مدائنى و... (ر.ك: مقدمه مصحح، ص24).

در مقدمه مصحح، ضمن شرح مختصرى از احوال نويسنده و تأليفات وى، نگاهى به مطالب مندرج در كتاب گرديده است (مقدمه مصحح، ص15-30).

در مقدمه مترجم، به عناوين فصول كتاب، اشاره شده است (مقدمه مترجم، ص31-38).

سمهودى درباره تاريخ مدينه، نخست كتابى مفصل تحت عنوان «اقتفاء الوفاء بأخبار دار المصطفى» نوشت كه در آتش‌سوزى مسجد پيامبر(ص) از ميان رفت. سپس كتاب ديگرى نوشت و نام آن را «وفاء الوفاء بأخبار دار المصطفى» نهاد. اين كتاب نيز مفصل است. تفصيل اين كتاب كه نويسنده در آن از جزئيات بسيار سخن رانده و سلسله اسناد روايات را نيز ذكر كرده و احتمالا براى همه خوانندگان، جالب توجه و مفيد نبوده، سمهودى را بر آن داشت كه به تلخيص آن دست زند. او با حذف اسانيد و روايات مكرر درباره يك واقعه يا موضوع، تحريرى از «وفاء الوفاء» پديد آورد و آن را «خلاصة الوفاء بأخبار دار المصطفى» ناميد. اين كتاب را بايد از جامع‌ترين و توصيفى‌ترين آثارى دانست كه در قرون گذشته درباره مدينه نوشته شده است. چنين مى‌نمايد كه به همين سبب و نيز شهرت سمهودى، كتاب مذكور از ايام حيات نويسنده، شهرت و رواج يافت؛ چنان‌كه فاصله ميان مرگ نويسنده و ترجمه آن از نيم قرن درنمى‌گذرد (سجادى، سيد صادق، 1376، ص14).

كتاب، مشتمل بر 8 باب است. نگاهى به ابواب و فصول آن نشان مى‌دهد كه نويسنده در هر آنچه مربوط به مدينه بوده، سخن رانده و كتابى كاملا تاريخى و مستند درباره اين شهر مقدس نگاشته است (همان).

باب هشتم در دو فصل، درباره وادى‌ها و مرغزارها و خانه‌هاى حومه شهر و كوه‌هاى مدينه با ضبط واژه‌ها يا امكنه و مواضع آن ديار بوده و از ابواب مهم كتاب است و شامل توصيفات جغرافيايى درباره مساجد و مقابر و مشاهد مدينه است كه بعضى از آنها بعدا دستخوش تغيير بسيار شد. همچنين شامل اطلاعاتى است درباره تيره‌ها و طوايف آن منطقه، وادى‌ها و كوه‌ها و به‌ويژه ضبط و شكل درست تلفظ نام‌هاى امكنه مدينه به ترتيب حروف الفبا كه از بهترين فصول كتاب است. باب هشتم فصل اول، درباره مواضع مدينه و حومه آن بوده و فصل دوم، به ضبط الفاظ متعلقه به اماكن پرداخته است (همان).

درباره مترجم كتاب كه اين ترجمه را در 969ق، در مكه به انجام رسانيده، اطلاعى در دست نيست. مصحح متن فارسى كتاب با توجه به واژگان و زبان ترجمه، به‌درستى حدس زده كه مترجم بايد از ايرانى‌نژادان شبه قاره هند يا از فارسى‌زبانان اين ديار بوده باشد. اين نكته كه بيشترين نسخه‌هاى متن فارسى اين كتاب در كتابخانه‌هاى شبه قاره يافت مى‌شود نيز مؤيد اين حدس است. مترجم در علت تحرير اين كتاب به فارسى، تصريح كرده كه چون بعضى از دوستان، زبان عربى نمى‌دانستند و شوقى براى اطلاع از تاريخ مدينه داشتند و آن را اظهار مى‌كردند، «در خاطر افتاد... كه تاريخ وسيط عالم فاضل... سيد على سمهودى به فارسى ترجمه كرده شود». چنان‌كه از اين عبارت برمى‌آيد، كتاب«خلاصة الوفاء»، كتاب وسيط؛ يعنى ميانه و متوسط سمهودى در تاريخ مدينه ناميده شده و اين تعبير، با توجه به كتاب بزرگ سمهودى كه سوخته شد و كتاب ديگرش كه «خلاصة الوفاء» تلخيص آن است، درست به نظر مى‌رسد (همان، ص14).

درباره متن عربى و فارسى كتاب، مصحح محترم آورده است كه سمهودى از «عموم مآخذ مكتوب درباره تاريخ مدينه، همچون آثار ابن زباله، ابن نجار، مدائنى و... استفاده كرده است»؛ اما بايد گفت تنها به استناد منقولاتى كه سمهودى از اين نويسندگان در كتاب خود آورده، نمى‌توان استنباط كرد كه وى مستقيما به اين آثار دسترسى داشته است. چه‌بسا سمهودى اين روايات را به‌واسطه كتاب‌هاى ديگران نقل كرده باشد؛ زيرا شيوه حديثى - خبرى در تاريخ‌نگارى امرى متداول بوده واطلاع ما از بسيارى از آثار كهن تاريخى و مطالب آنها، منحصر در اين‌گونه روايات و اخبار مندرج در آثار متأخرتر است. همچنين مصحح حدس زده كه چون از مترجم برنمى‌آيد كه همه ترجمه در مكه صورت گرفته، بلكه ممكن است ترجمه را مدتى پيش، از جاى ديگر آغاز كرده و به‌گونه‌اى ادامه داده تا آن را تبركا در مكه به انجام رساند (همان).

شيوه ترجمه با التزام به متن عربى، روشى ميانه ترجمه لفظ به لفظ و ترجمه آزاد و روان است. ساختمان جملات و واژگان به‌كاررفته در كتاب، زمينه مناسبى براى بررسى‌هاى سبك‌شناسانه زبان فارسى در شبه قاره هند بشمار مى‌رود (همان، ص15).

اما درباره تصحيح كتاب بايد گفت مصحح محترم زحمتى بر خود هموار كرده و يكى از تواريخ مهم مدينه را در دسترس خوانندگان فارسى‌زبان قرار داده است. اما ذكر چند نكته استحسانى شايد بى‌فايده نباشد. به نظر مى‌آيد كه اگر معانى لغات از اختلاف نسخه‌بدل‌ها جدا مى‌شد و در جاى ديگرى يا باشماره‌هاى متفاوتى از نسخه‌ها مى‌آمد، فايده بيشترى در بر داشت. همچنين درباره بعضى واژه‌ها و تركيبات مانند «شدّ رحال» توضيح روشن‌تر و بيشترى مى‌توان آورد. بسيارى از واژه‌ها نيازمند ضبط و اعراب است و خواننده غير متخصص در خواندن آنها دچار دشوارى مى‌گردد كه متن فاقد آن است. علائم سجاوندى نيز همه جا درست و دقيق نيست، امّا خوشبختانه اغلاط چاپى كتاب اندك است و نيز فهارس مفيد و متعدد مصحح، به فوايد كتاب بسى افزوده، ولى اگر تمام اعلام، امكنه اعم از خانه‌ها، مساجد، كويرها، كوه‌ها و... يكجا گرد مى‌آمد، شايد مراجعه به آن آسان‌تر مى‌شد (همان).

== وضعيت كتاب ==

مصحح هيچ‌گونه تغييرى در متن ترجمه نداده و اگر در جايى براى روشن شدن ترجمه، نياز به اضافه كردن كلمه‌اى بوده آن را در بين دو قُلاب [] قرار داده است. در بخش اضافات، اطلاعاتى مربوط به آثار مدينه كه در زمان معاصر وجود داشته‌اند، بر اساس مراجع و منابع معتبر در آخر كتاب آورده شده است (ر.ك: مقدمه مصحح، ص29).

فهرست مطالب در ابتداى كتاب آمده و در پايان، فهرست منابع و مآخذ مورد استفاده در تصحيح و فهرست اعلام و اماكن براى سهولت خوانندگان قرار داده شده است (ر.ك: همان، ص30).

اين كتاب دو بار تصحيح شده است. بار اول به دليل دسترسى به منابع و مآخذ گوناگون پانوشت‌هاى فراوان داشت كه متأسفانه در دفتر ناشر نخست و يا در راه مفقود شد و مجدداً پس از موافقت ناشر محترم - نشر ميقات - نگاشته شد و اطلاعات لازم در بخش اضافات آورده شد (ر.ك: همان).

اگر در متن، لغات ويژه و اعلامى بوده كه نياز به توضيح داشته، بر حسب ضرورت در پاورقى به آن اشاره شده است. براى تصحيح كتاب، به متن عربى «وفاء الوفاء» و همچنين «خلاصة الوفا» مراجعه شده و اگر اختلافى وجود داشته، در پاورقى ذكر شده است (ر.ك: همان، ص29).

1. مقدمه و متن كتاب.

2. سجادى، سيد صادق، «اخبار مدينه (ترجمه خلاصة الوفاء بأخبار دار المصطفى)»، پايگاه مجلات تخصصى نور، مجله كتاب ماه دين، شماره 4 و 5، اسفند 1376، (از ص14 تا 15).